برخی لحظات در تاریخ با نیروی یک تصویر، متن یا اثر ساده به جریانی بزرگ تبدیل شده‌اند. آثاری که فراتر از یک خبر یا عکس، موجی از آگاهی و تغییرات اجتماعی و فرهنگی را برانگیخته‌اند و به نقاط عطفی در مسیر اندیشه و ارتباطات بدل شده‌اند. در این سلسله یادداشت‌ها، به مرور آن لحظات می‌پردازیم؛ آثاری که از دل رسانه‌ها بیرون آمده و به تحولاتی ماندگار در جوامع انجامیده‌اند.
مقدمه
افشاگری «گوپتا لیکز» یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین پرونده‌های فساد سیاسی در تاریخ آفریقای جنوبی محسوب می‌شود. این افشاگری که از طریق انتشار هزاران ایمیل و سند محرمانه از امپراتوری تجاری خانوادهٔ گوپتا، خانواده‌ای ثروتمند و با نفوذ هندی‌تبار، صورت گرفت، نشان داد که چگونه پیوندهای عمیق آن‌ها با رئیس‌جمهور وقت، جیکوب زوما، و برخی مقامات بلندپایه، دولت آفریقای جنوبی را به ابزاری برای مقاصد اقتصادی و سیاسی شخصی تبدیل کرده است.
اطلاعات فاش‌شده در «گوپتا لیکز» حکایت از فساد گسترده و «تصاحب دولت» توسط این خانواده داشت. امری که نه‌تنها منابع مالی و فرصت‌های اقتصادی کشور را در خدمت منافع خصوصی قرار داد، بلکه به یکی از بزرگترین بحران‌های سیاسی و اجتماعی در کشور انجامید. این اسناد، از قراردادهای میلیاردی، انتصاب‌های سفارشی و توزیع منافع دولتی به نفع گوپتاها پرده برداشت و نشان داد که چگونه شبکه‌ای از فساد سیستماتیک، پیکرهٔ دولت را در بر گرفته است.
با این افشاگری، ملت آفریقای جنوبی با چهره‌ای تازه از واقعیت‌های پنهان حکومت خود مواجه شد و اعتراضات مردمی و فشارهای سیاسی به استعفای زوما از ریاست‌جمهوری انجامید. پروندۀ «گوپتا لیکز» به نمادی از مقاومت در برابر فساد و تلاش برای شفافیت تبدیل شد و تأثیری عمیق بر ساختار سیاسی و اجتماعی این کشور برجای گذاشت.
خانوادۀ گوپتا و پیوند با جیکوب زوما
خانوادهٔ گوپتا که شامل سه برادر، آجای، اتول و راجش «تونی» گوپتا می‌شود، در دهۀ ۱۹۹۰ از هند به آفریقای جنوبی مهاجرت کردند و در پی آن، به مرور نفوذ گسترده‌ای در عرصه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی این کشور کسب کردند. این خانواده، که فعالیت‌های تجاری خود را با تأسیس شرکت «ساهارا کامپیوترز» آغاز کردند، به‌سرعت در زمینه‌های دیگر از جمله معدن، انرژی، رسانه و فناوری اطلاعات سرمایه‌گذاری کردند. امپراتوری تجاری گوپتاها به‌حدی گسترده شد که آن‌ها به یکی از مهم‌ترین بازیگران اقتصادی آفریقای جنوبی تبدیل شدند و این قدرت اقتصادی به وسیلهٔ ارتباطات سیاسی آن‌ها با رئیس‌جمهور وقت، جیکوب زوما، به دست آمد و حفظ شد.
نزدیکی گوپتاها به زوما، رئیس‌جمهور وقت و برخی از اعضای حزب حاکم، کنگرۀ ملی آفریقا (ANC)، به این خانواده امکان داد تا به یکی از بانفوذترین گروه‌های غیررسمی در ساختار قدرت آفریقای جنوبی تبدیل شوند. روابط صمیمانه میان زوما و خانوادۀ گوپتا به‌حدی بود که در محافل عمومی، از این پیوند به‌عنوان «زوپتا» یاد می‌کردند؛ ترکیبی از نام زوما و گوپتا که به نقش و تأثیر عمیق این خانواده در تصمیم‌گیری‌های دولتی اشاره داشت. در واقع خانوادهٔ گوپتا یک دولت سایه در آفریقای جنوبی تشکیل داده بودند.
نفوذ گستردهٔ گوپتاها به این محدود نمی‌شد که روابط مالی و اقتصادی‌شان با زوما و اعضای خانواده‌اش برقرار باشد؛ آن‌ها حتی فراتر از این قدم گذاشته و در انتصابات دولتی نیز نقش داشتند. گزارش‌های مختلف نشان می‌دهند که برخی از اعضای این خانواده، پست‌های کلیدی دولتی را به برخی مقامات سیاسی پیشنهاد می‌کردند، به این شرط که پس از به‌دست‌گیری این مناصب، از منافع تجاری و اقتصادی گوپتاها حمایت کنند. یکی از نمونه‌های مشهور این نوع دخالت، به سال ۲۰۱۰ بازمی‌گردد، زمانی که یکی از نمایندگان پیشین «شورای ملی آفریقای جنوبی» به نام ویتیجی منتور، مدعی شد که گوپتاها به او پیشنهاد پست وزارت مؤسسات عمومی را داده‌اند؛ پیشنهادی که البته وی رد کرد و مدتی بعد، از سمت خود کنار رفت.
حضور گوپتاها در مناصب کلیدی اقتصادی، مانند معدن و انرژی، به آن‌ها اجازه داد تا با کمک برخی مقامات دولتی قراردادهای بزرگی در این بخش‌ها به‌دست آورند. شرکت‌هایی مانند Oakbay Resources و Tegeta که تحت مالکیت گوپتاها بودند، به‌طور مشکوکی توانستند قراردادهای کلان دولتی، از جمله تأمین زغال‌سنگ برای یک شرکت دولتی را به خود اختصاص دهند. این قراردادها، که معمولاً با پرداخت‌های کلان به مقامات دولتی همراه بود، باعث شد گوپتاها سود کلانی از منابع عمومی کشور به دست آورند و به مرور این تصور در افکار عمومی شکل گرفت که منابع و بودجه‌های عمومی، به نفع عده‌ای خاص و در راستای منافع تجاری این خانواده اختصاص می‌یابد.
گوپتاها به‌تدریج نه‌تنها به‌عنوان یک نیروی اقتصادی، بلکه به‌عنوان یک نیروی مؤثر سیاسی در کشور شناخته شدند. یکی از رسوایی‌های مهم مربوط به آن‌ها، به حادثۀ «گوپتاگیت» در سال ۲۰۱۳ بازمی‌گردد؛ زمانی که هواپیمای خصوصی حامل مهمانان یک جشن عروسی از خانوادۀ گوپتا، بدون مجوز رسمی و از مسیرهای غیرمجاز، در پایگاه هوایی واترکلوف فرود آمد. این ماجرا اعتراضات گسترده‌ای را به دنبال داشت و افکار عمومی را نسبت به نفوذ گوپتاها در نهادهای دولتی حساس‌تر کرد.
در نهایت، با افشای بیشتر اطلاعات در قالب «گوپتا لیکز» و همچنین تحت فشار عمومی و بین‌المللی، نام گوپتاها به‌طور عمومی با فساد و تصاحب دولت گره خورد و به نمادی از سوءاستفاده از قدرت و نفوذ در آفریقای جنوبی تبدیل شد. روابط نزدیک این خانواده با زوما و اعضای خانواده‌اش، از جمله دخالت در انتصابات و قراردادهای دولتی، به یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های فساد سیاسی و اقتصادی در تاریخ این کشور تبدیل شد و در نهایت، از مهم‌ترین عواملی بود که به سقوط زوما و به چالش کشیدن نظام حاکم انجامید.
افشای «گوپتا لیکز»
در سال ۲۰۱۷، مجموعه‌ای از ایمیل‌ها و اسناد محرمانه که به «گوپتا لیکز» معروف شد، به دست خبرنگاران آفریقای جنوبی رسید. این اسناد، شامل هزاران ایمیل و اسناد مرتبط با فعالیت‌های تجاری و سیاسی خانوادۀ گوپتا بود که به‌تفصیل فساد گستردهٔ این خانواده و تأثیر آن‌ها بر دولت آفریقای جنوبی را نشان می‌داد. ایمیل‌ها، که به‌طرز غیرمنتظره‌ای توسط دو افشاگر به رسانه‌ها ارائه شد، حاوی شواهدی از دخالت گوپتاها در انتصابات دولتی، قراردادهای سودآور با شرکت‌های دولتی و پرداخت رشوه به مقامات عالی‌رتبه بود.
این اطلاعات با همکاری روزنامه‌نگاران و سازمان‌های رسانه‌ای بزرگ آفریقای جنوبی، از جمله Daily Maverick، amaBhungane و Scorpio، به‌صورت منسجم تحلیل و افشا شد. خبرنگاران به‌سرعت اقدام به غربال‌گری این حجم عظیم از داده‌ها کردند و با تحلیل دقیق آن‌ها، شبکهٔ پیچیده‌ای از فساد و سوءاستفاده را فاش کردند. این همکاری رسانه‌ای، که یکی از نادرترین نمونه‌های همبستگی بین رسانه‌ها در آفریقای جنوبی بود، امکان بررسی جامع و انتشار عمومی ابعاد مختلف این پرونده را فراهم کرد.
از جمله اسناد منتشر شده در «گوپتا لیکز»، مکاتباتی با شرکت‌های چندملیتی مانند KPMG و McKinsey و شرکت روابط‌عمومی بریتانیایی Bell Pottinger بود که نشان می‌دادند چگونه این شرکت‌ها از طریق روابط تجاری با گوپتاها، به نفوذ بیشتر آن‌ها در ساختار حکومتی آفریقای جنوبی کمک کرده‌اند. Bell Pottinger حتی به تولید محتوای جعلی و تشدید تنش‌های نژادی متهم شد، تا توجهات را از فساد خانوادۀ گوپتا منحرف کند. در نهایت، پس از افشای این اطلاعات، Bell Pottinger مجبور به تعطیلی شد.
واکنش‌ها و پیامدها
افشاگری‌های «گوپتا لیکز» واکنش‌های گسترده‌ای در میان عموم مردم، سیاستمداران و دستگاه قضایی آفریقای جنوبی برانگیخت. این افشاگری‌ها، که جزئیات تکان‌دهنده‌ای از فساد در سطوح بالای دولت و ارتباطات نزدیک گوپتاها با رئیس‌جمهور وقت، جیکوب زوما، را فاش می‌کرد، به شعله‌ورتر شدن خشم عمومی و اعتراضات سراسری علیه حکومت زوما انجامید.
مردم آفریقای جنوبی با واکنش‌های قوی به خیابان‌ها آمدند و خواستار پاسخگویی زوما و قطع نفوذ گوپتاها در دولت شدند. در شهرهای بزرگ، تجمعات و تظاهرات‌های گسترده‌ای برگزار شد که مردم در آن شعارهایی علیه زوما و گوپتاها سر می‌دادند و پایان دادن به «دزدسالاری» را خواستار شدند. خشم عمومی با حمایت احزاب مخالف مانند حزب مبارزان آزادی اقتصادی (EFF) و حزب اتحاد دموکراتیک (DA) تقویت شد؛ این احزاب در کنار مردم، از دستگاه قضایی خواستند که تحقیقات جامعی در مورد فساد دولتی انجام دهد و زوما را به دلیل نقش‌اش در این فساد تحت تعقیب قرار دهد.
در سطح سیاسی، افشاگری‌ها زلزله‌ای در صحنهٔ سیاسی آفریقای جنوبی به پا کرد. بسیاری از سیاستمداران و اعضای حزب کنگرۀ ملی آفریقا (ANC) که از اقدامات زوما و خانوادهٔ گوپتا بیزار شده بودند، به منتقدان سرسخت رئیس‌جمهور تبدیل شدند و خواستار استعفای او شدند. فشار داخلی از سوی حزب حاکم و افزایش فشار عمومی در نهایت باعث شد که زوما در سال ۲۰۱۸ از سمت خود کناره‌گیری کند و سیریل رامافوسا به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید انتخاب شود.
از نظر قضایی نیز «گوپتا لیکز» سبب شد تا تحقیقات گسترده‌ای دربارهٔ فساد و سوءاستفاده از قدرت آغاز شود. دادستانی آفریقای جنوبی و کمیسیون تحقیق در مورد تصرف دولت (کمیسیون زوندو)، که به رهبری قاضی زوندو تشکیل شد، به بررسی نقش گوپتاها و زوما در سوءاستفاده از منابع دولتی و انتصاب‌های نامشروع پرداختند. گزارش نهایی کمیسیون زوندو، که طی چندین سال تحقیق و مصاحبه‌های گسترده تهیه شد، به موارد متعددی از فساد اشاره کرد و خواستار مجازات مقامات دخیل در این پرونده‌ها شد.
افشاگری‌های «گوپتا لیکز» نه‌تنها به سقوط جیکوب زوما از قدرت انجامید، بلکه موجب شد که نظام سیاسی و اقتصادی آفریقای جنوبی به سمت شفافیت بیشتر حرکت کند و در سطح بین‌المللی نیز به‌عنوان نمونه‌ای از اثرگذاری قدرت رسانه و روزنامه‌نگاری تحقیقی در مبارزه با فساد و سوءاستفاده از قدرت مطرح شود. این افشاگری‌ها همچنان به‌عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر آفریقای جنوبی شناخته می‌شود و تأثیری عمیق بر باور عمومی به ضرورت نظارت و پاسخگویی در حکومت بر جای گذاشت.
مقایسۀ رسوایی گوپتا لیکز با رسوایی واترگیت
افشای «گوپتا لیکز» از جهات زیادی با رسوایی واترگیت در آمریکا شباهت دارد و به‌نوعی بازتابی از قدرت رسانه‌ها و تأثیر افشاگری‌های تحقیقاتی بر سیاستمداران قدرتمند است. در واترگیت، افشای ارتباط دولت نیکسون با جاسوسی سیاسی به وسیلهٔ خبرنگاران روزنامهٔ واشنگتن پست، به استعفای رئیس‌جمهور آمریکا انجامید. به‌طور مشابه، «گوپتا لیکز» با افشای اسناد و مدارک گسترده دربارۀ فساد و دخالت خانوادۀ گوپتا در دولت جیکوب زوما، منجر به فشار عمومی برای استعفای رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی شد.
اما تفاوت‌هایی نیز میان این دو پرونده وجود دارد. در واترگیت، جامعه و فضای سیاسی آمریکا به‌شدت به رسانه‌ها اعتماد داشتند و این اعتماد باعث شد تا مردم و سیاستمداران در برابر نیکسون موضع قاطع بگیرند. در آفریقای جنوبی، با اینکه افشای «گوپتا لیکز» اعتراضات گسترده‌ای را برانگیخت، اما وجود اختلافات سیاسی در حزب حاکم و عوامل دیگری مانند نابرابری‌های اجتماعی و نژادی، باعث شد تا واکنش‌ها به‌شکل یکنواخت و قاطع نباشد. علاوه بر این، در واترگیت شاهد شبکه‌ای محدود از فساد سیاسی بودیم، اما در «گوپتا لیکز» فساد محدود به دولت نبود و شامل شبکه‌ای از روابط بین‌المللی با شرکت‌های بزرگ بود که به پیچیدگی و گستردگی این رسوایی افزود.
پیامدهای بلندمدت
افشای «گوپتا لیکز» اثرات عمیق و ماندگاری بر سیاست، اقتصاد و جامعۀ آفریقای جنوبی داشته است. این افشاگری، موجب شد تا مردم بیش از پیش نسبت به فساد در سطوح بالای دولت آگاهی پیدا کنند و درخواست برای اصلاحات و شفافیت بیشتر افزایش یابد. فشار عمومی و نتایج این افشاگری‌ها، به تصویب و تقویت سیاست‌های ضد فساد در این کشور کمک کرد و راه را برای تغییرات در نحوۀ مدیریت و نظارت بر نهادهای دولتی باز کرد. این اتفاق همچنین زمینه‌ساز تقویت نهادهای مستقل قضایی و تحقیقی در آفریقای جنوبی شد که می‌توانند در مقابله با فساد در آینده نقشی مؤثر ایفا کنند.
از لحاظ اقتصادی، این پرونده ضربۀ بزرگی به اعتبار شرکت‌های بزرگ مانند کی‌پی‌ام‌جی و مک‌کنزی وارد کرد و شرکت‌های چندملیتی را مجبور ساخت که نظارت بیشتری بر روی فعالیت‌های خود در کشورهای درحال‌توسعه اعمال کنند. همچنین، «گوپتا لیکز» به افزایش آگاهی مردم نسبت به اهمیت نظارت بر نهادهای عمومی و حفظ شفافیت در قراردادهای دولتی انجامید.
سخن آخر
«گوپتا لیکز» نقطۀ عطفی در تاریخ معاصر آفریقای جنوبی به‌شمار می‌آید؛ این افشاگری نه‌تنها فساد سیستماتیک در دولت زوما را برملا کرد، بلکه به‌عنوان نمونه‌ای از توانایی رسانه‌ها و خبرنگاران تحقیقی در افشای حقایق و مبارزه با قدرت‌های فاسد به‌جای ماند. این پرونده به یاد می‌آورد که در شرایط دشوار و در مواجهه با فساد، نقش رسانه‌های آزاد و روزنامه‌نگاران در حفظ شفافیت و پاسخگویی دولت‌ها حیاتی است. «گوپتا لیکز» نمونه‌ای قدرتمند از آن است که نشان می‌دهد چگونه می‌توان با تلاش‌های مستقل خبرنگاری، حتی در برابر پیچیده‌ترین و بزرگترین شبکه‌های فساد ایستاد و امید به تغییر و بهبود جامعه را زنده نگه داشت.
