رویکردهای ارتباطی / صدا، برخلاف تصویر که بر ادراک بصری انسان‌ها مسلط است، همواره نقشی سیال و کمتر مستند در حافظۀ جمعی داشته است. در جهان امروز که گفتمان‌های بصری و تصویری غالب هستند، نمایشگاه «صحنۀ صدای ایران» تلاش کرده است تا صدا را نه‌تنها به‌عنوان یک رسانۀ تاریخی، بلکه به‌مثابۀ عنصری زنده و پویا برای تعامل، تجربه و بازآفرینی معرفی کند.
این نمایشگاه -یا شاید بهتر بگوییم، صداگاه- که در بنای تاریخی «کارستان» برگزار شده، با تمرکز بر تاریخ و فرهنگ شنیداری ایران، روایتی نوین از تجربۀ صوتی ارائه داده است.
ویژگی برجستۀ این رویداد، طراحی تعاملی آن است که مرز میان مخاطب و اثر هنری را کم‌رنگ می‌کند. به‌جای ارائۀ صرف یک روایت تاریخی، نمایشگاه از فناوری‌ها و تجربیات شنیداری تعاملی بهره برده است تا هر بازدیدکننده را به جزئی فعال از این ماجرا تبدیل کند. در هر ایستگاه، مخاطبان نه‌تنها شنوندۀ صداهای تاریخی و معاصر بوده‌اند، بلکه در خلق تجربۀ شنیداری نیز مشارکت داشته‌اند.
هنر تعاملی در جهان: از شکل‌گیری تا تأثیرگذاری
هنر تعاملی (Interactive Art) شاخه‌ای از هنر معاصر است که در آن مخاطب دیگر تنها یک ناظر منفعل نیست، بلکه به‌عنوان یک عنصر فعال در فرایند خلق و تکمیل اثر هنری مشارکت می‌کند.
این مفهوم ریشه در جنبش‌های هنری قرن بیستم دارد، جایی که هنرمندانی همچون مارسل دوشان با ایدۀ «حاضر-آماده‌ها» (Readymades) و آلن کاپرو با رویکرد «پیشامدی» (Happening) مرزهای سنتی هنر را به چالش کشیدند. با پیشرفت فناوری‌های دیجیتال در دهه‌های اخیر، هنر تعاملی به حوزه‌های وسیع‌تری از جمله هنر رسانه‌ای، چیدمان‌های دیجیتال و تجربه‌های واقعیت افزوده گسترش یافته است.
یکی از نمونه‌های برجستۀ هنر تعاملی در سطح جهانی، آثار جن لوین (Jen Lewin)، هنرمند آمریکایی است که به‌واسطۀ چیدمان‌های نوری تعاملی خود در فضاهای عمومی شهرت دارد. یکی از معروف‌ترین آثار او، The Pool، شامل مجموعه‌ای از دایره‌های نورانی است که با حرکت و تماس مخاطبان تغییر رنگ داده و تجربه‌ای پویا و منحصر‌به‌فرد خلق می‌کند. این اثر نمونه‌ای از شیوه‌ای است که در آن مخاطب تنها مشاهده‌گر یک اثر هنری نیست، بلکه تعامل او به بخشی اساسی از تجربۀ بصری و مفهومی اثر تبدیل می‌شود.
نمونۀ دیگر از پروژه‌های تعاملی در سطح جهانی، «اتاق باران» (Rain Room) از گروه هنری «رندوم‌اینرنشنال» (Random International) است. در این چیدمان، حسگرهای حرکتی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که باران شبیه‌سازی‌شده به محض ورود مخاطب متوقف می‌شود و فضایی فراواقعی از کنترل انسان بر طبیعت را به تصویر می‌کشد. این اثر نه‌تنها به لحاظ تکنولوژیک پیشرفته است، بلکه به لحاظ مفهومی نیز مخاطب را درگیر پرسش‌هایی دربارۀ محیط و تأثیر او بر آن می‌کند.
در سطح بین‌المللی، موزه‌هایی مانند موزۀ هنر دیجیتال موری در ژاپن (MORI Building Digital Art Museum) با همکاری گروه تیم‌لب (TeamLab)، نمونه‌ای از فضای کاملاً تعاملی را ارائه می‌دهند که در آن مخاطب در دل تجربه‌ای فراگیر از نور، صدا و حرکت غرق می‌شود. چنین پروژه‌هایی نشان‌دهندۀ تحول عمیق در شیوۀ درک و تعامل انسان با هنر است—تحولی که نمایشگاه «صحنۀ صدای ایران» نیز تلاش کرده است نسخه‌ای بومی از آن را ارائه دهد.
هنر تعاملی در ایران: محدودیت‌ها و فرصت‌ها
در ایران، هنر تعاملی به‌رغم وجود پتانسیل بالا، همچنان در مقایسه با جریان‌های بین‌المللی محدود است. شاید نمونه‌های ابتدایی رویکرد تعاملی را بتوان در تئاتر مشارکتی دید. در سال‌های اخیر هم هنرمندان و کیوریتورهای مختلف تلاش کرده‌اند تا رویکردهای تعاملی را در هنر معاصر کشور بگنجانند.
یکی از نمونه‌های برجستۀ هنر تعاملی در ایران، پروژۀ «روزمرگی‌های معاصر» به نمایشگاه‌گردانی علی میراسماعیلی است. در نمایشگاه‌های مختلف این پروژه که در فصلبندی‌های مختلف برگزار می‌شود، مخاطبان با استفاده از ابزارهای صوتی، تصویری و فیزیکی، خود بخشی از فرایند خلق اثر می‌شوند. این رویکرد، اگرچه در ایران هنوز در مراحل ابتدایی خود قرار دارد، اما نشان‌دهندۀ رشد تدریجی نگرش‌های تعاملی در فضای هنری کشور است.
علاوه بر این، در فضاهایی مانند موزۀ علوم و فناوری ایران و موزۀ کامپیوتر ایران نیز تجربه‌های تعاملی دیده می‌شود، هرچند که این تجربیات بیشتر جنبۀ علمی و آموزشی دارند تا هنری. بااین‌حال، این فضاها نشان می‌دهند که مخاطبان ایرانی به‌شدت علاقه‌مند به درگیر شدن در فرایندهای تعاملی هستند و این پتانسیل در نمایشگاه‌های هنری نیز می‌تواند توسعه یابد.
چالش‌های پروژه‌های تعاملی
با وجود این تلاش‌ها، برگزاری پروژه‌های تعاملی در ایران با چالش‌های متعددی مواجه است:
- محدودیت‌های زیرساختی: بسیاری از گالری‌ها و فضاهای هنری در ایران فاقد امکانات لازم برای میزبانی از چیدمان‌های تعاملی هستند. ابزارهای دیجیتال، نورپردازی هوشمند، سنسورهای حرکتی و سیستم‌های چندرسانه‌ای که در نمایشگاه‌های تعاملی جهانی به کار می‌روند، در ایران به‌راحتی در دسترس نیستند.
- کمبود حمایت مالی: پروژه‌های تعاملی نیازمند سرمایه‌گذاری بالایی هستند، از هزینه‌های طراحی و نصب گرفته تا نگهداری و مدیریت فنی. در ایران، حمایت‌های مالی از پروژه‌های هنری اغلب به نمایشگاه‌های سنتی و آثار ثابت محدود می‌شود و هنر تعاملی کمتر مورد توجه سرمایه‌گذاران فرهنگی قرار گرفته است.
- نبود آموزش کافی: هنرمندان و کیوریتورهای ایرانی اغلب با چالش عدم دسترسی به آموزش‌های تخصصی در زمینۀ هنر تعاملی مواجه هستند. درحالی‌که در بسیاری از کشورهای جهان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی دوره‌های تخصصی در این زمینه ارائه می‌دهند، در ایران چنین فرصت‌هایی هنوز محدود است.
نقش «دیوار» در حمایت از پروژۀ «صحنه صدای ایران»
مشارکت شرکت‌های تجاری در فعالیت‌های فرهنگی و هنری نه‌تنها به غنای فرهنگی جامعه کمک می‌کنند، بلکه برای شرکت‌ها نیز فرصتی فراهم می‌آورند تا با جامعه ارتباط عمیق‌تری برقرار کنند و تصویر مثبتی از خود ارائه دهند.
«دیوار» با درک این اهمیت، به‌عنوان حامی اصلی نمایشگاه «صحنۀ صدای ایران» نقش‌آفرینی کرده است. این نمایشگاه در ساختمان تاریخی «کارستان» و در نزدیکی تالار رودکی (وحدت) برگزار شد؛ ساختمانی که با تاریخ موسیقی ایران، به‌ویژه زندگی فاخره صبا، یکی از نخستین زنان اپراخوان ایرانی، پیوندی عمیق دارد. بازسازی این خانۀ تاریخی در قالب پروژه‌ای هفت‌ساله و به همت شرکت دیوار انجام شده است. دیوار در راستای مأموریت خود برای احیای ارزش‌های ماندگار و زنده کردن کالاهای ارزشمند، این خانۀ تاریخی متروک را در سال ۱۳۹۶ خریداری کرده و با مرمت و بازسازی آن تلاش کرده تا علاوه بر حفظ میراث معماری، یاد این هنرمند پیشگام را نیز زنده نگه دارد. برگزاری نمایشگاه «صحنۀ صدای ایران» در این مکان ادای احترامی است به تاریخ موسیقی ایران و هنرمندانی که در این مسیر گام برداشتند.
مشارکت شرکت‌های تجاری در پروژه‌های هنری، همانند آنچه دیوار در «صحنۀ صدای ایران» انجام داده است، نشان‌دهندۀ درک عمیق از ارتباطات مدرن و پیشرو، مسئولیت اجتماعی و اهمیت فرهنگ در توسعۀ پایدار است. این نوع حمایت‌ها می‌تواند الگویی برای سایر شرکت‌ها باشد تا با سرمایه‌گذاری در حوزۀ فرهنگ و هنر، به غنای فرهنگی جامعه و تقویت هویت ملی کمک کنند.
برگزاری این نمایشگاه در ساختمان تاریخی «کارستان» که متعلق به فاخره صبا، خوانندهٔ اپرا و فرهنگ‌نویس ایرانی بوده است، انتخابی هوشمندانه محسوب می‌شود. این عمارت که از دورهٔ ورود مدرنیته به ایران به‌جا مانده، با تاریخ موسیقی کشور پیوندی عمیق دارد و فضایی مناسب برای نمایشگاهی با محوریت صدا فراهم می‌کند. حضور در این مکان تاریخی، حس نوستالژی و ارتباط با گذشته را در بازدیدکنندگان تقویت می‌کند و تجربهٔ آن‌ها را غنی‌تر می‌سازد.
ارتباطات تعاملی
نمایشگاه شامل ایستگاه‌های متنوعی است که هر یک به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند تا مخاطبان را به مشارکت فعال دعوت کنند. به‌محض ورود، از بازدیدکنندگان خواسته می‌شود تا با نزدیک شدن به ابزارها و استفاده از آن‌ها، خاصیتشان را کشف کنند و محدودیتی نیز در این کشف برای آن‌ها اعمال نمی‌کند. این نوع تعامل فعال، حس کنجکاوی و مشارکت را در مخاطبان برانگیخته و تجربه‌ای پویا و آموزشی را برای آن‌ها فراهم می‌کند.
همچنین، ارائۀ بروشورهایی به خط بریل برای نابینایان و تسهیل مسیر عبور برای افراد دارای معلولیت نشان‌دهندۀ توجه به دسترس‌پذیری و تنوع مخاطبان است. این اقدام، تجربه‌ای از تنوع، فراگیری و چندگونگی را به شکل نامحسوس اما عمیق به بازدیدکنندگان منتقل می‌کند.
حضور راهنماها در کنار ایستگاه‌های تعاملی نقشی کلیدی در تسهیل تجربهٔ بازدیدکنندگان ایفا می‌کند. آن‌ها با ارائهٔ توضیحات و راهنمایی‌های لازم، به مخاطبان کمک می‌کنند تا با ابزارها و مفاهیم ارائه‌شده در نمایشگاه بهتر آشنا شوند و از تعامل با آن‌ها بهره‌مند گردند. این تعامل انسانی، علاوه بر افزایش درک و آگاهی بازدیدکنندگان، به ایجاد ارتباطی عمیق‌تر بین آن‌ها و محتوای نمایشگاه کمک می‌کند و تجربهٔ آن‌ها را غنی‌تر می‌سازد.
با وجود جنبه‌های مثبت، برخی چالش‌ها نیز در تجربۀ مخاطبان مشاهده شده است:
- پیچیدگی کار با دستگاه‌ها: برخی از ابزارهای تعاملی ممکن است برای مخاطبان پیچیده یا ناآشنا باشند، که این امر می‌تواند منجر به سردرگمی یا کاهش لذت تجربه شود.
- عدم دسترسی به اطلاعات کافی در غیاب کارشناسان: در مواقعی که کارشناسان یا راهنماها در دسترس نیستند، ممکن است مخاطبان نتوانند به‌طور کامل با دستگاه‌ها تعامل کنند یا مفهوم آن‌ها را درک نمایند.
- محدودیت‌های زمانی: باتوجه‌به استقبال بالا، ممکن است زمان کافی برای تعامل با هر ایستگاه برای همۀ بازدیدکنندگان فراهم نباشد، که این امر می‌تواند تجربۀ آن‌ها را محدود کند.
چالش‌ها و محدودیت‌های اجرایی
برگزاری نمایشگاه‌های تعاملی مانند «صحنۀ صدای ایران» با وجود جذابیت و نوآوری، با چالش‌ها و محدودیت‌های متعددی همراه است.
استفاده از تجهیزات فنی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در نمایشگاه‌های تعاملی نیازمند نگهداری و پشتیبانی مستمر است. مشکلات فنی و خرابی‌های احتمالی در تجهیزات می‌تواند تجربۀ بازدیدکنندگان را تحت‌تأثیر قرار دهد و نیازمند تیم‌های فنی مجرب برای رفع مشکلات باشد.
علاوه بر این، پیچیدگی در طراحی و پیاده‌سازی ایستگاه‌های تعاملی ممکن است زمان‌بر باشد. هماهنگی میان عناصر مختلف تعاملی، نرم‌افزارها و سخت‌افزارها نیازمند دقت و توجه ویژه‌ای است که می‌تواند به تأخیر در اجرای پروژه و افزایش هزینه‌ها منجر شود.
از طرف دیگر حضور مستمر کارشناسان و راهنماها در کنار ایستگاه‌های تعاملی برای تسهیل تجربۀ بازدیدکنندگان ضروری است. این امر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق منابع انسانی و آموزش کارکنان است تا بتوانند به بازدیدکنندگان در تجربۀ تعاملی کمک کنند. کارکنان باید در مورد محتوای ارائه‌شده آگاه باشند و بتوانند مشکلات فنی را که ممکن است پیش بیاید، عیب‌یابی کنند. نقش آن‌ها در تسهیل یک تجربۀ مثبت و به‌یادماندنی برای شرکت‌کنندگان بسیار مهم است.
سخن آخر
نمایشگاه «صحنۀ صدای ایران» با ارائۀ تجربه‌ای تعاملی و نوآورانه، گامی مؤثر در جهت ترویج هنر تعاملی در ایران برداشته است. حمایت دیوار و انتخاب مکان تاریخی کارستان، به غنای این تجربه افزوده و نشان‌دهندۀ اهمیت مشارکت شرکت‌های تجاری در فعالیت‌های هنری است.
فارغ از انتقادات به ایده‌های هنری و کیوریتوری، توجه برگزارکنندگان به ارتباطات و تعاملات انسانی در برگزاری این رویداد واجد اهمیت است و برای بهبود و توسعۀ پروژه‌های مشابه در آینده، توجه به چالش‌های فنی، نگهداری و منابع انسانی ضروری است.
منبع خبر:
مصور
/ نگاهی به رویکردهای ارتباطی در «صحنۀ صدای ایران»
تمامی حقوق گردآوری و تالیف خبر متعلق به ناشر اصلی آن که در لینک فوق به آن اشاره شده است می باشد. در صورت نیاز به ارسال جوابیه یا توضیح تکمیلی برای مطلب منتشر شده صرفا از طریق مرجع اصلی خبر اقدام نمایید.
