چگونه یک عکس می‌تواند تاریخ را ثبت کند؟ چگونه می‌تواند زندگی یک انسان، سرنوشت یک جامعه و حتی یک نسل را ثبت کند؟ آیا یک تصویر می‌تواند بیش از آنچه که چشم می‌بیند، روایت کند؟ پاسخ به این پرسش را در آثار مری‌الن مارک می‌توان یافت؛ عکاسی که با نگاه انسانی و بی‌رحمانه‌اش به دنیای آدم‌های به حاشیه رانده‌شده و نادیده‌ها، همواره سعی کرد تا داستان‌هایی را بگوید که جهان تمایلی به شنیدن آن‌ها نداشت. یا دست‌کم فکر می‌کردیم که جهان تمایلی به شنیدنشان ندارد.
برخی لحظات در تاریخ با نیروی یک تصویر، متن یا اثر ساده به جریانی بزرگ تبدیل شده‌اند. آثاری که فراتر از یک خبر یا عکس، موجی از آگاهی و تغییرات اجتماعی و فرهنگی را برانگیخته‌اند و به نقاط عطفی در مسیر اندیشه و ارتباطات بدل شده‌اند. در این سلسله یادداشت‌ها، به مرور آن لحظات می‌پردازیم؛ آثاری که از دل رسانه‌ها بیرون آمده و به تحولاتی ماندگار در جوامع انجامیده‌اند.
در یکی از عکس‌های مارک از مجموعۀ «سیرک هندی»، کودکی با تن‌پوش کهنه و ژولیدۀ آکروبات، در دل یک سیرک در هند کنار یک اسب آبی بزرگ ایستاده که دهانش کاملاً باز است. دخترک به دوربین نگاه می‌کند نگاهش آکنده از تلخی و بی‌رحمی است؛ گویی داستانی ناگفته از درد و رنج را در چشمانش می‌توان خواند. در پس ذهن مخاطب، دنیای سیرک که به‌ظاهر پر از شادی و هیجان است، شوم و بی‌رحم جلوه می‌کند. این تصویر، نه‌تنها لحظه‌ای اسیرشده در قاب دوربین است، بلکه نمایشی است از واقعیتی تلخ و خاموش که در گوشه‌های تاریک زندگی کودکانی همچون او، پنهان است: استثمار و بی‌عدالتی.
مری‌الن مارک توانست با عکاسی مستند صدای کسانی را به گوش جهانیان برساند که اغلب در سایه‌های فراموشی و بی‌توجهی قرار دارند. از طریق رویکرد صمیمی و انسان‌گرایانه‌اش در عکاسی، زندگی افرادی را به تصویر کشید که در حاشیۀ جامعه قرار دارند. مجموعۀ «سیرک هندی» نمایانگر تعهد بی‌وقفه‌اش به بازنمایی حقیقت در سخت‌ترین شرایط ممکن است. مارک با حضور در دل دنیای استثمار و رنج، توانست تصویرهایی ثبت کند که نه‌تنها به زیبایی درخشیدند، بلکه به وضوح رنج‌های انسانی را به نمایش گذاشتند و به کسانی که صدایشان هرگز شنیده نمی‌شود، اجازه داد تا دیده شوند.
مری‌الن مارک، عکاس مستند آمریکایی، با بیش از پنج دهه کار حرفه‌ای، یکی از برجسته‌ترین چهره‌های عکاسی مستند در تاریخ معاصر است. آثار او به شدت از واقعیت زندگی انسان‌های فراموش‌شده، فقرا، معتادان، کارگران جنسی و کودکان بی‌خانمان تأثیر گرفته است. مارک با خلق عکس‌هایی که تنها لحظه‌های بی‌اهمیت را ثبت نمی‌کنند و در پی کشف و ثبت عمق احساسات انسانی هستند، توانسته است نگاهی کاملاً منحصر‌به‌فرد به دنیای عکاسی مستند داشته باشد. نگاه او به جزییات لحظات روزمره و همچنین، به درک و ارتباط عمیق با سوژه‌هایش، تصاویر او را تبدیل به شاهکارهایی انسانی کرده است.
زندگی‌نامه و پیشینۀ حرفه‌ای
مری‌الن مارک در سال ۱۹۴۰ در فیلادلفیا، ایالات متحده به دنیا آمد. از دوران کودکی، علاقه به هنر و عکاسی در او شکل گرفت. وقتی تنها ۹ سال داشت، با اولین دوربینش که یک دوربین کداک براونی بود به تدریج دنیای عکس‌ها را کشف کرد. این علاقۀ اولیه به عکاسی در دوران تحصیلاتش بیشتر تقویت شد. مارک تحصیلات خود را در دانشگاه پنسیلوانیا آغاز کرد و در آنجا علاوه بر هنرهای تجسمی، در رشتۀ تاریخ هنر و نقاشی نیز به تحصیل پرداخت. این دوره، پایه‌گذار نگاه هنری و فلسفی او به دنیای تصویر شد.
درحالی‌که تحصیلات دانشگاهی در حوزۀ نقاشی و هنرهای تجسمی بود، علاقه و استعداد او در عکاسی باعث شد که مسیر حرفه‌ای‌اش به سمت این عرصه تغییر کند. در دوران تحصیل، او به‌صورت جدی عکاسی را دنبال کرد و پس از فارغ‌التحصیلی، به مدرسۀ ارتباطات آننبرگ در دانشگاه پنسیلوانیا رفت تا در رشتۀ عکاسی خبری ادامه تحصیل دهد. این دوره باعث شد که نه‌تنها با تکنیک‌ها و مهارت‌های عکاسی آشنا شود، بلکه نگاه مستند و جدی‌اش به جهان پیرامون شکل بگیرد.
پس از اتمام تحصیلات، مری‌الن مارک به دنیای حرفه‌ای عکاسی وارد شد و به‌سرعت در میان عکاسان برجسته جایگاه خود را پیدا کرد. او به‌عنوان عکاس آزاد شروع به کار کرد و با مجلات معتبر آن زمان مانند رولینگ‌استون، لایف و نیویورکر همکاری داشت. این مجلات به او فرصت دادند تا دیدگاه خاص خود را در زمینۀ عکاسی مستند به نمایش بگذارد و در موضوعات مختلف اجتماعی و فرهنگی فعالیت کند. مارک از همین زمان‌ها شروع به مستندسازی زندگی کسانی کرد که عموماً در حاشیه‌های جامعه زندگی می‌کردند و کمتر دیده می‌شدند.
در این دوران، او اولین پروژه‌های جدی خود را آغاز کرد. پروژه‌هایی که نه‌تنها توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد، بلکه او را به‌عنوان یک عکاس مستند شناخته‌شده در سطح بین‌المللی معرفی نمود. دیدگاه انسان‌گرایانۀ او در عکس‌هایش به‌سرعت بر مخاطبان تأثیر گذاشت و او را به یکی از چهره‌های اصلی عکاسی مستند تبدیل کرد. او همچنین در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۱ عضو آژانس عکس مگنوم بود.
زمینۀ تاریخی و فرهنگی «سیرک هندی» و تأثیر آن
در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۷۰ میلادی، هند با مشکلات گسترده‌ای در زمینۀ کار کودکان و استثمار افراد در جوامع مختلف مواجه بود. بسیاری از کودکان، به‌ویژه در مناطق روستایی، مجبور به کار در شرایطی سخت و بی‌رحمانه بودند. سیرک‌های هندی یکی از مکان‌هایی بودند که این استثمار در آن به شدت نمایان بود. در این سیرک‌ها، کودکانی که در معرض خطر قرار داشتند، غالباً از خانواده‌های فقیر بودند و مجبور به انجام حرکات آکروباتیک خطرناک یا اجرای تردستی برای جلب‌توجه تماشاگران می‌شدند. این کودکان نه آموزشی داشتند و نه آیندۀ روشنی. در دنیای سیرک‌های هندی، که پر از رنج و فقر بود، به‌عنوان ابزاری برای سودآوری بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
مری‌الک مارک در مقدمۀ کتاب «سیرک هندی» می‌نویسد:
«من همان موقعی عاشق سیرک هندی شدم که عاشق خود هند هم شدم. سال ۱۹۶۹ بود، اولین سفرم به آنجا. من به همراه یک دوست در بمبئی بودم و به سیرکی در چرچ‌گیت رفتیم. بلافاصله تحت‌تأثیر زیبایی و معصومیت نمایش قرار گرفتم. به وضوح به یاد دارم که یک اسب آبی عظیم‌الجثه را با یک دامن صورتی دیدم که هدایت می‌شد تا با دهان باز دور حلقه راه برود. سر آخر، به او با یک پشمک خیلی بزرگ که هم‌رنگ دامنش بود، پاداش داده شد.»
مری‌الن مارک، در اوایل دهۀ ۷۰ وارد سیرک‌های هندی شد و به‌ویژه بر روی زندگی کودکان آکروبات‌باز که در شرایط بسیار سخت کار می‌کردند، تمرکز کرد. او نه‌تنها با این کودکان ارتباط برقرار کرد، بلکه به شکلی انسانی و همدلانه توانست به‌طور مستمر در آن فضا حضور داشته باشد و شاهد رنج‌ها و چالش‌های آنان باشد. او طی بیش از دو دهه، مدام به هندوستان سفر می‌کرد و به عکاسی از سیرک‌های هندی مشغول بود. مارک برای دسترسی به این کودکان با موانع بسیاری مواجه شد. ابتدا به دلیل ناآگاهی و بی‌اعتمادی، بسیاری از اعضای سیرک حاضر به همکاری نمی‌شدند. اما مارک با پیگیری و احترام به شرایط زندگی این افراد توانست آن‌ها را متقاعد کند که داستان‌شان را روایت کند.
مجموعۀ «سیرک هندی» یکی از معروف‌ترین و تأثیرگذارترین آثار مارک است که به‌طور چشمگیری توجه جهانی را به مسئلۀ کار کودک جلب کرد. این عکس‌ها تنها به‌عنوان یک سری عکس خبری مورد توجه قرار نگرفتند، بلکه در سطحی عمیق‌تر، ارتباطی انسانی بین تماشاگر و سوژه برقرار کردند. مارک با استفاده از این تصاویر توانست احساس همدردی و توجه به وضعیت این کودکان و کارگران را در دل مخاطبان برانگیزد و در واقع تصویر را از دایرۀ صرفاً مستند بیرون بکشد و به دنیای هنر و احساسات انسانی وارد کند. این اثر نه‌تنها در کارنامۀ مارک به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثارش باقی ماند، بلکه باعث شد که مفاهیم مرتبط با حقوق کودک و استثمار در سطح جهانی مطرح شوند.
رویکرد مری‌الن مارک در عکاسی مستند
مری‌الن مارک یکی از برجسته‌ترین عکاسان مستند در تاریخ معاصر است که با رویکردی انسانی و همدلانه، توانست دنیای آدم‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده و فراموش‌شده را به دنیای عکاسی و رسانه‌ها معرفی کند. در دنیای عکاسی مستند و خبری، جایی که خیلی وقت‌ها به‌سرعت انتشار توجه می‌شود، مارک با فلسفه‌ای متفاوت به عکاسی می‌پرداخت؛ فلسفه‌ای که بر مبنای همدلی و روابط بلندمدت با سوژه‌هایش استوار بود. او فقط به ثبت لحظات گذرا و سطحی از زندگی افراد نمی‌پرداخت، بلکه تلاش می‌کرد تا وارد دنیای آن‌ها شود و رنج‌ها، مبارزات و امیدهایشان را با تمام جزئیات به تصویر بکشد. این رویکرد باعث شد که مارک از عموم عکاسان مستند تمایز پیدا کند و شهرت و محبوبیت خاصی کسب کند.
همدلی در عکاسی
یکی از ویژگی‌های بارز آثار مارک، همدلی عمیقی است که با سوژه‌هایش داشت. او به‌جای صرفاً عکاسی از افراد، تلاش می‌کرد تا آن‌ها را درک کند و احساسات‌شان را در تصاویرش منتقل کند. برای مارک، عکاسی تنها یک شغل نبود، بلکه ابزاری برای درک بهتر و برقراری ارتباط عمیق‌تر با انسان‌ها بود. در بسیاری از پروژه‌هایش، مارک با سوژه‌هایش مدت زمان طولانی سپری می‌کرد و روابطی عمیق و قابل اعتماد با آن‌ها برقرار می‌کرد. این زمان‌گذاری و حضور مستمر در زندگی روزمرۀ افراد، به او اجازه می‌داد تا داستان‌های واقعی و پر جزئیاتی را روایت کند که در بسیاری از مواقع از چشم رسانه‌های جریان اصلی پنهان مانده بود.
صدای بی‌صدایان
مری‌الن مارک یکی از معدود عکاسانی بود که توانست صدای کسانی باشد که معمولاً در رسانه‌ها نادیده گرفته می‌شوند. او با ثبت زندگی کسانی که در حاشیۀ جامعه قرار داشتند، نه‌تنها شرایط آنان را مستند کرد، بلکه آن‌ها را به جهان نشان داد. اتفاقاً «سیرک هندی»، شناخته‌شده‌ترین مجموعۀ او نیست. یکی دیگر از آثار برجستۀ مارک که شناخته‌تر هم هست و این ویژگی را به وضوح نشان می‌دهد، پروژۀ استریت‌وایز است. در این پروژه، مارک زندگی بی‌خانمان‌ها و نوجوانان خیابان‌های سیاتل را مستند کرد. او با استفاده از عکاسی، تصویر واقعی و پیچیدۀ زندگی این افراد را نشان داد که در آن، همدلی و انسانیت برجسته بود. همچنین در پروژۀ سلول ۸۱، مارک به سلول شمارۀ ۸۱، بخش امنیتی زنان در بیمارستان روانی ایالت اورگن در ایالات متحده رفت و شرایط زندگی افراد در این سلول را ثبت کرد. در این آثار، نه‌تنها بیماری‌های روانی بلکه وضعیت اجتماعی و فرهنگی این افراد نیز به چالش کشیده می‌شود، که اغلب نادیده گرفته می‌شدند.
مارک با استفاده از ابزار عکاسی، به‌جای محدود شدن به نگاه سطحی یا فاصله گرفتن از سوژه‌ها، همواره سعی می‌کرد تا دنیای آن‌ها را با تمام ابعادش به تصویر بکشد. او عکاسی را به ابزاری برای گفت‌وگو، ارتباط و درک عمیق‌تر از انسان‌ها تبدیل کرد و به‌این‌ترتیب توانست بر زندگی افراد حاشیه‌ای و فراموش‌شده تأثیرات ماندگاری بگذارد.
آثار مهم و پروژه‌های کلیدی
سلول ۸۱
یکی از برجسته‌ترین پروژه‌های مری‌الن مارک، مستند کردن زندگی زنان در بیمارستان روانی ایالت اورگن بود. در این پروژه، که در سال ۱۹۷۹ منتشر شد، مارک به زندگی زنان بیمار در سلول امنیتی بیمارستان روانی پرداخته و چهره‌های انسانی پشت دیوار زندان‌های روانی را نشان می‌دهد. او نه‌تنها به ثبت لحظات بحرانی این زنان پرداخت، بلکه توانست از آن‌ها تصاویری بگیرد که نه‌تنها درد و رنج آن‌ها را به تصویر می‌کشید، بلکه عمق انسانیت و هویت از دست رفته‌شان را نیز نمایان می‌ساخت. این مجموعه، یکی از اولین نمونه‌های توانمند در ثبت دنیای فراموش‌شدۀ افرادی بود که از جامعه به حاشیه رانده شده‌اند.
جادۀ فالکلند
در پروژۀ جادۀ فالکلند، مارک به یکی از شلوغ‌ترین و خطرناک‌ترین خیابان‌های بمبئی رفت، جایی که زنان کارگر جنسی در آن زندگی می‌کردند. در این مجموعه، او به شکلی صمیمی و بی‌پرده به این زنان نزدیک شد و زندگی روزمره‌شان را به تصویر کشید. این تصاویر، که عواطف انسانی و تراژدی‌هایی که این زنان به دوش می‌کشیدند را به نمایش می‌گذاشت، دنیای کارگران جنسی را نه به‌عنوان قربانیان یا مجرمان، بلکه به‌عنوان انسان‌هایی با درد، امید و آرزوهای خاص خود به نمایش گذاشت. مارک توانست نشان دهد که حتی در این شرایط، انسانیت همچنان زنده است و هیچ‌چیز نمی‌تواند این بعد انسانی را از بین ببرد.
استریت‌وایز
پروژۀ استریت‌وایز، یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین آثار مارک است که زندگی بچه‌های بی‌خانمان در سیاتل را مستند می‌کند. این پروژه با روایت داستان بچه‌های خیابانی تأثیری عمیق بر بیننده می‌گذارد. یکی از تصاویر این پروژه، عکسی است از «Tiny»، دختری که در خیابان‌های سیاتل به سر می‌برد و زندگی‌ای پر از رنج و فقر داشت. بعدها، این پروژه تبدیل به مستندی تحسین‌شده شد که در آن، مارک نه‌تنها مشکلات اجتماعی بچه‌های بی‌خانمان را به تصویر کشید بلکه لحظات انسانی و حتی زیبایی‌هایی که در زندگی این بچه‌ها نهفته بود را به نمایش گذاشت.
سمت چپ، رت و مایک در حال زباله‌گردی، سیاتل، واشنگتن، ۱۹۸۳
دوقلوها
در پروژۀ دوقلوها، مری‌الن مارک به ثبت لحظات زندگی دوقلوها در جشنوارۀ دوقلوهای توینزبرگ اوهایو پرداخت. این مجموعه، که به دقت و با توجه زیاد به جزئیات ثبت شده است، نشان‌دهندۀ دنیای خاص و جالب زندگی دوقلوهاست. مارک با استفاده از توانایی‌های خود در ایجاد ارتباط با سوژه‌ها و ثبت لحظات واقعی، توانست تصویری عمیق از روابط میان دوقلوها و تجربه‌های مشترک آن‌ها به نمایش بگذارد. این پروژه از آن دسته آثار بود که بر پیچیدگی‌های انسانی و رابطه‌های خاص میان افراد تأکید داشت، حتی در شرایط به ظاهر ساده و بی‌حاشیه.
سمت چپ، کلینت و کنت لائوهوف، ۲۰ ساله، کلینت ۲ دقیقه بزرگ‌تر، توینزبرگ، اوهایو، ۲۰۰۱
مری‌الن مارک و جایگاه او در دنیای عکاسی
مری‌الن مارک در طول دوران حرفه‌ای خود به‌عنوان یکی از پیشگامان عکاسی مستند، موفقیت‌ها و جوایز فراوانی کسب کرد که به تثبیت جایگاه او در تاریخ عکاسی کمک شایانی کرد. برخی از جوایز و افتخارات برجستۀ او عبارتند از جایزۀ رابرت اف. کندی، برای مستندسازی مسائل اجتماعی و انسانی، جایزۀ وردپرس‌فتو که به‌عنوان یکی از معتبرترین جوایز جهانی در دنیای عکاسی شناخته می‌شود، و بیش از ۶۰ جایزۀ دیگر از مؤسسات و سازمان‌های مختلف در سطح جهانی. این جوایز نه‌فقط نشان‌دهندۀ تکنیک و استعداد فنی مارک بودند، بلکه تأکیدی بر تأثیر اجتماعی و انسانی آثار او نیز بودند. مری‌الن مارک با استفاده از لنز دوربین خود، مسائل اجتماعی پیچیده‌ای را که کمتر موردتوجه قرار می‌گرفتند، به دنیای بیرونی معرفی کرد و همین امر باعث شد که آثارش تبدیل به سندهای ارزشمند تاریخی و اجتماعی شوند.
کارکرد عکاسی مستند در دنیای معاصر
در دنیای معاصر، جایی که تصاویر دستکاری‌شده و فیلترشده از طریق شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها به‌طور گسترده منتشر می‌شوند و تصاویر تولیدشده با هوش مصنوعی مولد تقریباً تمام فضای اینترنت را فراگرفته، عکاسی مستند همچنان اهمیت خاص خود را دارد. درحالی‌که بسیاری از تصاویر رسانه‌های دیجیتال به‌وسیلۀ نرم‌افزارهای ویرایشی و فیلترهای مختلف تغییر می‌کنند تا تصاویری ایده‌آل و غیرواقعی را به نمایش بگذارند، عکاسی مستند هنوز به‌عنوان ابزاری برای ثبت حقیقت و روایت واقعیت‌های نادیده‌گرفته‌شده باقی مانده است.
عکاسی مستند منبعی بی‌طرف و قابل‌اعتماد برای ثبت تاریخ و تحولات اجتماعی است. آثار مری‌الن مارک، که همواره بر حقیقت و واقعیت تمرکز داشت، همچنان به‌عنوان مرجعی برای عکاسان و هنرمندان معاصر باقی مانده‌اند که می‌خواهند تصاویر واقعی از جهان پیچیدۀ انسانی را به ثبت برسانند.
سخن آخر
حرفۀ مری‌الن مارک، به‌عنوان گواهی بر قدرت عکاسی، نه‌فقط به‌عنوان ابزاری برای مستندسازی، بلکه به‌عنوان ابزاری برای حمایت و همدلی است. مارک از طریق رویکرد بی‌پروایانه و صمیمانه‌اش ابزار عکاسی‌اش را برای دادن صدا به کسانی استفاده کرد که اغلب خاموش و انکار شده‌اند. آثار او، از تصویر دخترک و اسب آبی در سیرک هندی گرفته، تا پرتره‌های خام نوجوانان بی‌خانمان در استریت‌وایز، همچنان دل بینندگان را می‌لزانند، چراکه زندگی، مبارزه و کرامت یک انسان را به تصویر می‌کشند.
توانایی مارک در ورود به محیط‌های سخت و ناآشنا، برقراری روابط با سوژه‌هایش و نمایش تصویری صادقانه از زندگی آن‌ها، چشم‌انداز عکاسی مستند را تغییر داد. آثار او تنها به شرایطی که مردم در آن زندگی می‌کنند نپرداخته، بلکه به تاب‌آوری، انسانیت و لحظات خاموشی که آن‌ها را تعریف می‌کند نیز توجه دارد. مارک به ما نشان داد که عکاسی می‌تواند هم‌زمان هم یک شکل از بیان هنری و هم یک شکل از اقدام اجتماعی باشد — قابلیتی برای برانگیختن گفتگوها، تغییر دیدگاهها و الهام‌بخشی برای تغییر.
همانطور که همچنان با چالش‌های جوامع حاشیه‌ای و افراد رانده‌شده در سراسر جهان مواجه هستیم، میراث مارک، یادآور اهمیت مستندسازی این زندگی‌هاست. رویکرد همدلانۀ او در داستان‌گویی، ما را به چالش می‌کشد که فراتر از سطح نگاه کنیم، با کسانی که صدایشان اغلب نادیده گرفته می‌شود، عمیق‌تر درگیر شویم و قدرت همدلی را در ایجاد روایت‌های معنادار و تحول‌آفرین بشناسیم. تأثیر کار او ثابت می‌کند که عکس‌ها می‌توانند بیشتر از ثبت یک لحظه باشند؛ آن‌ها می‌توانند داستانی را روایت کنند که ما را وادار به اهمیت دادن، اقدام کردن و به یاد سپردن کند.
منبع خبر:
مصور
/ از خیابان‌های سیاتل تا سیرک هندی؛ مری‌الن مارک و عکاسی مستند در عصر حقیقت‌های گمشده
تمامی حقوق گردآوری و تالیف خبر متعلق به ناشر اصلی آن که در لینک فوق به آن اشاره شده است می باشد. در صورت نیاز به ارسال جوابیه یا توضیح تکمیلی برای مطلب منتشر شده صرفا از طریق مرجع اصلی خبر اقدام نمایید.
