علم آرشیو / ایران در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ یکی از مهم‌ترین مراکز توسعۀ خطوط هوایی در منطقه بود و هواپیمایی ملی ایران (هما) به‌عنوان یک برند ملی جایگاه ویژه‌ای در صنعت حمل‌ونقل هوایی داشت. نمایشگاه «صبحانه در تهران، ناهار در پاریس» تلاشی است برای بازخوانی این تاریخ و نمایش اسنادی که بازتاب‌دهندۀ دوران طلایی هما هستند. این نمایشگاه که از ۳ اسفند تا ۲۴ اسفند در گالری دنا برگزار می‌شود، مجموعه‌ای آرشیوی از عکس‌ها، اسناد، تبلیغات و طراحی‌های گرافیکی مرتبط با هما را گردآوری کرده و برای نخستین بار بسیاری از این تصاویر و اسناد را در معرض دید عموم قرار داده است.
این پروژه فراتر از یک نمایشگاه هنری یا تاریخی است؛ بلکه نمونه‌ای از اهمیت آرشیو و مستندسازی برندهای ملی محسوب می‌شود. در کشوری که بسیاری از اسناد و آرشیوهای تاریخی پراکنده‌اند یا به مرور زمان از بین رفته‌اند، چنین نمایشگاه‌هایی می‌توانند به‌عنوان گامی در جهت حفظ و بازآفرینی هویت ملی عمل کنند. در همین راستا، «صبحانه در تهران، ناهار در پاریس» با ارائۀ مستندات تصویری، متنی و… روایتگر جایگاه هما در دوره‌ای خاص از تاریخ ایران است.
این پروژه توسط محمد مخبری و شیما طاهری پارسا، دو پژوهشگر مستقل و فارغ‌التحصیل ارتباطات گردآوری شده است. آن‌ها با درک اهمیت آرشیوها در شکل‌گیری روایت‌های تاریخی، کوشیده‌اند با رویکردی دقیق و مستند، تصویری جامع از هما ارائه دهند.
نقش آرشیوها در حفظ تاریخ و فرهنگ
آرشیوها بخش مهمی از حافظۀ تاریخی و فرهنگی یک جامعه را تشکیل می‌دهند. نگهداری اسناد، تصاویر و اطلاعات، پلی میان گذشته و حال ایجاد کرده و به نسل‌های آینده امکان می‌دهند تا هویت و ریشه‌های خود را بشناسند. اهمیت آرشیوها تنها به نگهداری اسناد محدود نمی‌شود، بلکه در بازسازی و روایت صحیح تاریخ نیز نقش کلیدی دارند. یک آرشیو منسجم و دقیق می‌تواند واقعیت‌های تاریخی را از تحریف و فراموشی نجات داده و به درک درست از مسیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کمک کند.
علاوه بر این، آرشیوها به‌عنوان منابع معتبر و مستند، زمینه‌ساز پژوهش‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی هستند. در کنار آرشیوهای رسمی، پژوهشگران و مجموعه‌داران مستقلی نیز وجود دارند که تلاش می‌کنند اسناد و تصاویر تاریخی را گردآوری و حفظ کنند. بااین‌حال، آرشیوهای مستقل در ایران با چالش‌های متعددی مواجه‌اند. کمبود منابع مالی، نبود حمایت‌های رسمی و حتی موانع قانونی برای انتشار اسناد تاریخی، باعث شده است که بسیاری از این تلاش‌ها در مراحل ابتدایی متوقف شوند. این در حالی است که در بسیاری از کشورها، حمایت‌های دولتی و تسهیلات قانونی، امکان فعالیت گسترده‌تر برای چنین پروژه‌هایی را فراهم می‌کند.
محققان، نویسندگان، روزنامه‌نگاران و مستندسازان می‌توانند با تکیه بر این منابع، روایتی دقیق‌تر و جامع‌تر از گذشته ارائه دهند. بسیاری از آثار پژوهشی، مستندهای تاریخی و حتی روایت‌های داستانی بر پایۀ اسنادی شکل می‌گیرند که از دل آرشیوها استخراج شده‌اند.
از طرف دیگر، تیم‌های ارتباطات کسب‌وکارها با تکیه بر آرشیو دقیق و منسجم سازمان می‌توانند مسیر قصه‌گویی خود را هدفمندتر و استراتژیک‌تر کنند. برندی که تاریخ خود را مستند کرده باشد، می‌تواند روایت ماندگارتری از هویت، پیشرفت‌ها، چالش‌ها و دستاوردهای خود ارائه دهد. این امر نه‌تنها در تبلیغات و بازاریابی، بلکه در حفظ اعتبار برند، جلب اعتماد مشتریان و الهام‌بخشی به کارکنان نقش مهمی ایفا می‌کند. بسیاری از برندهای بین‌المللی با بهره‌گیری از آرشیوهای غنی خود، کمپین‌های موفقی طراحی کرده‌اند که علاوه بر بازتاب هویت سازمان، پیوند عاطفی عمیق‌تری با مخاطبانشان برقرار کرده است.
پروژه‌های آرشیو در جهان و ایران
در بسیاری از کشورها، آرشیوها نقشی اساسی در مستندسازی تاریخ و فرهنگ ایفا می‌کنند. برای مثال، آرشیو ملی بریتانیا یکی از گسترده‌ترین مجموعه‌های اسناد تاریخی را در اختیار دارد و به محققان، نویسندگان و عموم مردم امکان می‌دهد تا به تاریخ اجتماعی و سیاسی این کشور دسترسی داشته باشند.
در فرانسه، پروژه‌هایی مانند مؤسسۀ حافظۀ سمعی و بصری (INA) با گردآوری و دیجیتالی‌سازی محتوای رسانه‌ای، نقش مؤثری در حفظ تاریخ معاصر دارند. حتی در حوزۀ برندها، شرکت‌هایی مانند لوفتهانزا و ایرفرانس، آرشیوهای دقیق و مستند از تاریخ خود را نگهداری کرده و به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌شان از آن‌ها بهره می‌برند.
در ایران، نبود یک سیستم آرشیوی جامع و منسجم، چالشی بزرگ در زمینۀ حفظ و مستندسازی تاریخ است. بسیاری از اسناد تاریخی پراکنده‌اند یا به دلیل عدم نگهداری مناسب، از بین رفته‌اند. در چنین شرایطی، نمایشگاه «صبحانه در تهران، ناهار در پاریس» نمونه‌ای از تلاش‌های مستقل برای مستندسازی تاریخ در نبود یک آرشیو ملی جامع است، مشابه آنچه در کشورهای دیگر به‌طور رسمی انجام می‌شود.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران یکی از مهم‌ترین نهادهای آرشیوی کشور است که اسناد ارزشمندی از تاریخ، فرهنگ، سیاست و تحولات اجتماعی ایران را در خود جای داده است. این مرکز، مسئول نگهداری از اسناد ملی و تاریخی بوده و بستری برای پژوهش‌های علمی فراهم می‌کند. بااین‌حال، دسترسی به این گنجینه با چالش‌هایی روبه‌روست. بسیاری از پژوهشگران و نویسندگان به دشواری‌های موجود در فرایند دریافت مجوز برای مطالعۀ اسناد اشاره کرده‌اند. برخی از اسناد مهم همچنان طبقه‌بندی‌شده باقی مانده و دسترسی عمومی به آن‌ها محدود است. علاوه بر این، دیجیتالی‌سازی اسناد در این مرکز به‌کندی پیش می‌رود و بسیاری از منابع ارزشمند هنوز به‌صورت فیزیکی در دسترس‌اند که کار پژوهش را دشوار می‌کند. مقایسۀ این وضعیت با کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که ایجاد بسترهای آنلاین، شفاف‌سازی فرایندهای دسترسی و تسریع دیجیتالی‌سازی می‌تواند نقش این آرشیو را در مستندسازی و حفظ تاریخ ایران پررنگ‌تر کند.
این مسئله تنها به حوزۀ مسئولیت حاکمیت در منسجم ساختن آرشیوها محدود نمی‌شود، بلکه برندهای ملی، کسب‌وکارها، مؤسسات و صنایع نیز در بسیاری از موارد، فاقد آرشیوهای رسمی و سازمان‌یافته هستند. نبود این زیرساخت باعث شده که تاریخ برخی از مهم‌ترین برندهای ایرانی، به‌درستی ثبت و مستند نشود. چنین کمبودی، نه‌تنها امکان بررسی و تحلیل گذشته را دشوار می‌سازد، بلکه موجب می‌شود که نسل‌های آینده بدون درک دقیق از مسیر پیشرفت و چالش‌های گذشته، به برنامه‌ریزی برای آینده بپردازند.
یک پروژۀ مشابه: نمایشگاه «کارنامه» در موزۀ هنرهای معاصر تهران
در سال ۱۳۹۵، نمایشگاه «کارنامه: فرهنگ دیداری کودکان ایران ۱۳۳۰-۱۳۶۰» در موزۀ هنرهای معاصر تهران برگزار شد. این نمایشگاه به بررسی و نمایش محتوای بصری مرتبط با کودکان در بازۀ زمانی مذکور پرداخت. هدف اصلی این رویداد، مستندسازی و نمایش تاریخ آموزش و فرهنگ دیداری کودکان در ایران بود.
این پروژه توسط «AB Projects» و «استودیو کارگاه» سازماندهی شد. گردآورندگان اصلی نمایشگاه، علی بختیاری، پیمان پورحسین و یاشار صمیمی‌مفخم بودند. آن‌ها با گردآوری محتوای بصری از منابع مختلف، سعی در بازنمایی فرهنگ دیداری کودکان ایران در بستر اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن دوره داشتند. این نمایشگاه با همکاری آرشیوهای دولتی و خصوصی مانند فیلمخانۀ ملی ایران، موزۀ سینمای ایران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، موزۀ گرافیک ایران، مجموعۀ «ای.بی»، آرشیو استودیو کارگاه و پروژۀ «نان و نمک» برگزار شد.
نمایشگاه «کارنامه» نمونه‌ای موفق از مستندسازی و نمایش تاریخ آموزش و فرهنگ دیداری کودکان در ایران است که با همکاری گستردۀ آرشیوهای مختلف، توانست تصویری جامع از این بخش مهم فرهنگی ارائه دهد.
ویژگی‌های نمایشگاه «صبحانه در تهران، ناهار در پاریس»
نمایشگاه «صبحانه در تهران، ناهار در پاریس» مجموعه‌ای کم‌نظیر از اسناد و عکس‌های آرشیوی مرتبط با هواپیمایی ملی ایران (هما) را به نمایش می‌گذارد. این آثار، که بسیاری از آن‌ها برای نخستین بار در معرض دید عموم قرار می‌گیرند، تاریخچه و دستاوردهای هما را از دهۀ ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ به تصویر می‌کشند. بازدیدکنندگان می‌توانند با مشاهدۀ این اسناد و تصاویر، به درکی عمیق‌تر از نقش و اهمیت این شرکت هواپیمایی در تاریخ معاصر ایران دست یابند.
یکی دیگر از ویژگی‌های برجستۀ این نمایشگاه، این است که هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه، کتابی نفیس شامل محتوای پژوهشی و آرشیوی مرتبط منتشر شده است که علاقه‌مندان می‌توانند با تهیۀ آن، به اطلاعات جامع‌تری دسترسی پیدا کنند. این کتاب، علاوه بر مستندسازی تاریخ هما، به‌عنوان منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ این برند ملی ایران محسوب می‌شود.
درحالی‌که نمایشگاه‌ها محدود به بازۀ زمانی مشخصی هستند، این کتاب به‌عنوان سندی مکتوب، امکان دسترسی به اطلاعات و محتوای ارائه‌شده را برای آیندگان فراهم می‌کند. این اقدام، علاوه بر مستندسازی تاریخ هما، به حفظ و انتقال دانش مرتبط با این برند ملی کمک می‌کند و می‌تواند مرجعی ارزشمند برای پژوهش‌های آینده باشد.
میراث بی‌پناه
دردناک این است که به گفتۀ برگزارکنندگان نمایشگاه، شرکت هواپیمایی هما هیچ حمایت مالی یا محتوایی از این نمایشگاه نداشته است. این در حالی است که چنین برندی، به‌عنوان یک نماد ملی، می‌بایست سال‌ها پیش خود پیش‌قدم می‌شد و با گردآوری، حفاظت و مستندسازی آرشیو تاریخی‌اش، آن را در اختیار پژوهشگران و شهروندان ایران قرار می‌داد. اما نه‌تنها در این مسیر اقدامی نکرده، بلکه حتی از پروژۀ مستقلی که این وظیفه را بر دوش کشیده است نیز حمایتی نکرده است.
این همان درد عمیقی است که سال‌ها دغدغه‌مندان تاریخ ایران درباره‌اش هشدار داده‌اند: نگاه امنیتی و انفعالی به آرشیوهای ملی و تاریخی. تا زمانی که چنین رویکردی بر نهادهای متولی حاکم باشد، میراثی که می‌توانست چراغ راه آینده باشد، در سایۀ بی‌توجهی و عدم دسترسی، رو به فراموشی خواهد رفت.
منبع خبر:
مصور
/ در ستایش آرشیو؛ میراث بی‌پناه
تمامی حقوق گردآوری و تالیف خبر متعلق به ناشر اصلی آن که در لینک فوق به آن اشاره شده است می باشد. در صورت نیاز به ارسال جوابیه یا توضیح تکمیلی برای مطلب منتشر شده صرفا از طریق مرجع اصلی خبر اقدام نمایید.
