شیفت ارتباطی از خانواده به شبکه‌های اجتماعی
بر اساس پژوهشی که توسط پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال ۱۴۰۳ انجام شده، بیش از ۸۵ درصد نوجوانان ایرانی در بازه سنی ۱۳ تا ۱۸ سال، روزانه بیش از ۳ ساعت در شبکه‌های اجتماعی حضور فعال دارند. این تغییر الگوی مصرف رسانه‌ای، منجر به کاهش تعاملات چهره‌به‌چهره در خانواده‌ها و افت کیفیت روابط میان‌نسلی شده است.
دکتر نسترن حاجی‌زاده، روانشناس بالینی کودک و نوجوان، در این باره می‌گوید:
«برای نوجوان امروز، دوستان مجازی، الگویی قدرتمندتر از والدین شده‌اند. الگوسازی مجازی، فرآیند اجتماعی‌شدن را از خانواده به فضای آنلاین منتقل کرده است.»
سلامت روانی؛ چالش پنهان عصر دیجیتال
یکی از تبعات پررنگ استفاده بی‌رویه از فضای مجازی، افزایش اضطراب، اختلال خواب، کاهش اعتماد به نفس و افسردگی در میان نوجوانان است. پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و تیک‌تاک، با الگوریتم‌های مبتنی بر مقایسه و تأییدطلبی، فشار روانی سنگینی بر نوجوانان وارد می‌کنند.
مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۳ در مجله Journal of Adolescent Health منتشر شد، نشان داد نوجوانانی که روزانه بیش از ۲ ساعت در اینستاگرام فعالیت دارند، ۴۰٪ بیشتر در معرض علائم افسردگی هستند.
تغییر هویت و سبک زندگی
پدیده‌هایی همچون «اینفلوئنسر شدن نوجوانان»، مصرف‌گرایی دیجیتال، و گرایش به سبک‌های زندگی نمایشی (Show-off Culture) از دیگر آثار فرهنگی فضای مجازی بر نسل جدید است. نوجوانانی که هنوز در مرحله تثبیت هویت قرار دارند، با هویت‌های متغیر و بعضاً متناقض در فضای مجازی مواجه‌اند.
خانواده و مدرسه؛ نهادهای عقب‌مانده از تغییر
درحالی‌که سرعت تحولات دیجیتال بسیار بالاست، خانواده‌ها و نظام آموزشی اغلب فاقد برنامه‌های مؤثر برای تربیت سواد رسانه‌ای و مواجهه هوشمند با فضای مجازی هستند. دکتر سهراب زندی، جامعه‌شناس ارتباطات، تأکید می‌کند:
«بسیاری از خانواده‌ها یا به کنترل شدید و سخت‌گیرانه روی آورده‌اند یا به‌کلی از مدیریت رسانه‌ای فرزندشان عقب افتاده‌اند. راه سوم، آموزش همراه با مشارکت است.»
چه باید کرد؟ پیشنهاد سیاستی و اجتماعی
کارشناسان چهار راهکار کلیدی را برای کاهش آسیب‌ها پیشنهاد می‌کنند:
-
آموزش سواد رسانه‌ای به والدین و نوجوانان از طریق مدارس و رسانه ملی
-
تولید محتوای سالم، بومی و جذاب برای پلتفرم‌های پرکاربرد
-
حضور فعال و هوشمند والدین در فضای دیجیتال، نه صرفاً با فیلتر و محدودسازی
-
طراحی سازوکارهای حمایتی برای سلامت روانی نوجوانان در مدارس
فضای مجازی، بخشی جدانشدنی از زیست نوجوان امروز است. انکار یا حذف این فضا راه‌حل نیست؛ بلکه باید با درک تحولات فرهنگی و روانی ناشی از آن، خانواده، مدرسه و جامعه را برای تعامل آگاهانه و سالم با دنیای مجازی تجهیز کرد.
