برخی لحظات در تاریخ با نیروی یک تصویر، متن یا اثر ساده به جریانی بزرگ تبدیل شده‌اند. آثاری که فراتر از یک خبر یا عکس، موجی از آگاهی و تغییرات اجتماعی و فرهنگی را برانگیخته‌اند و به نقاط عطفی در مسیر اندیشه و ارتباطات بدل شده‌اند. در این سلسله یادداشت‌ها، به مرور آن لحظات می‌پردازیم؛ آثاری که از دل رسانه‌ها بیرون آمده و به تحولاتی ماندگار در جوامع انجامیده‌اند.

مقدمه

عملیات «کارواش» یا Lava Jato، بزرگترین پروندهٔ فساد در تاریخ برزیل و شاید حتی جهان، در سال ۲۰۱۴ به‌عنوان یک تحقیق ساده دربارهٔ پول‌شویی آغاز شد، اما به‌سرعت به شبکه‌ای پیچیده و گسترده از فساد در سطوح بالای سیاسی و اقتصادی گسترش یافت. این عملیات که نام خود را از یک پمپ‌بنزین کوچک در برازیلیا، پایتخت فدرال برزیل، گرفته، فساد گسترده‌ای را فاش کرد که ریشه‌های آن به بزرگ‌ترین شرکت دولتی برزیل، «پتروبراس» و شرکت‌های ساختمانی و مهندسی قدرتمند همچون «اودبرشت» بازمی‌گشت. در طول تحقیقات، مشخص شد که این شرکت‌ها در ازای دریافت قراردادهای میلیارد دلاری، مبالغ هنگفتی به حساب‌های مخفی سیاستمداران و مقامات بلندپایه واریز کرده‌اند.

افشاگری‌های عملیات «کارواش» نه‌تنها بر سیاست و اقتصاد برزیل اثر گذاشت، بلکه موجی از تحقیقات مشابه را در سایر کشورهای آمریکای لاتین، از جمله پرو، آرژانتین، مکزیک و حتی کشورهایی در آفریقا، به راه انداخت. این پرونده باعث افزایش آگاهی عمومی نسبت به فساد سازمان‌یافته و سیستماتیک شد و موجی از اعتراضات مردمی را در پی داشت. صدها سیاستمدار، از جمله رؤسای جمهور، وزرا و مدیران اجرایی برجسته، تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند و در برخی موارد به زندان محکوم شدند.

اهمیت عملیات «کارواش» فراتر از یک پروندهٔ فساد ساده است؛ این عملیات به نمادی از تلاش جهانی برای مبارزه با فساد سازمان‌یافته تبدیل شد و هم‌زمان نمایشی از قدرت و اهمیت روزنامه‌نگاری تحقیقی و همکاری‌های بین‌المللی در مقابله با فساد بود. این پرونده نه‌تنها تصویری تازه از ساختارهای قدرت در آمریکای لاتین ارائه داد، بلکه الگویی جدید برای بررسی و افشای فساد در سطح بین‌المللی ایجاد کرد.

آغاز عملیات «کارواش»

روایت آغاز عملیات کارواش در فرودگاه ریو

در یک شب گرم و مرطوب در ۱۴ ژانویۀ ۲۰۱۵، یک مأمور پلیس برزیلی به نام «نیوتون ایشی» در سالن انتظار فرودگاه گالیائوی ریو دو ژانیرو منتظر پرواز نیمه‌شب از لندن بود. مأموریت او ساده به نظر می‌رسید؛ یکی از مدیران ارشد شرکت نفتی پتروبراس، نستور سرورو (Nestor Cerveró)، در راه بازگشت به برزیل بود و وظیفۀ ایشی این بود که او را بلافاصله پس از ورود به خاک برزیل دستگیر کند و برای بازجویی تحویل مقامات قضایی دهد.

ایشی که پلیسی باتجربه بود، درحالی‌که در سالن شلوغ فرودگاه در انتظار بود، فکر می‌کرد این هم یکی دیگر از همان پرونده‌های ضد رشوه‌خواری معمولی است که سرانجام، مانند همیشه، پس از مدتی به فراموشی سپرده خواهد شد.

وقتی هواپیما در نهایت فرود آمد، ایشی به‌سرعت سرورو را شناسایی کرد. چهرۀ نامتقارن و نگاه حیرت‌زدۀ او بلافاصله توجه ایشی را جلب کرد. سرورو که از دستگیری خود شوکه شده بود، به مأمور پلیس گفت که حتماً اشتباهی رخ داده است. ایشی، در پاسخ به او با خونسردی گفت: «من فقط کارم را انجام می‌دهم؛ اگر اعتراضی داری، می‌توانی آن را با قاضی در میان بگذاری.»

اما هیچ‌یک از این دو نفر نمی‌توانستند حدس بزنند که این دستگیری، نقطۀ آغاز یکی از بزرگترین پرونده‌های فساد تاریخ برزیل و آمریکای لاتین خواهد بود.

«کارواش»، فراتر از یک عملیات ضدپول‌شویی

عملیات «کارواش» (Lava Jato)، که به یکی از بزرگترین پرونده‌های فساد در تاریخ جهان تبدیل شد، به طرز غیرمنتظره‌ای از مکانی کوچک و در ظاهر بی‌اهمیت آغاز شد: یک پمپ‌بنزین و کارواش به نام پستو دا توره (Posto da Torre) در منطقهٔ تجاری برازیلیا، پایتخت برزیل. اما این محل چیزی فراتر از یک کسب‌وکار کوچک بود؛ به‌طور مخفیانه، به‌عنوان یکی از مراکز شستشوی پول و انتقال غیرقانونی پول برای شبکه‌های پیچیدهٔ فساد مالی نیز عمل می‌کرد.

در آغاز سال ۲۰۱۴، پلیس برزیل به سرنخی رسید که نشان می‌داد این پمپ‌بنزین، محلی برای پول‌شویی و جابه‌جایی وجوه غیرقانونی است. کارآگاهان پس از انجام تحقیقات اولیه، دریافتند که برخی از مشتریان «پستو دا توره» از این مکان برای انتقال مقادیر هنگفتی پول به‌صورت غیرقانونی و به منظور پرداخت رشوه به مقامات و سیاستمداران استفاده می‌کردند. آن‌ها به سرنخ‌هایی دست یافتند که نشان می‌داد پول‌هایی که از طریق این پمپ‌بنزین شسته می‌شد، به افراد مرتبط با شرکت نفت دولتی پتروبراس (Petrobras) و برخی از بزرگترین شرکت‌های ساختمانی و مهندسی برزیل، مانند اودبرشت (Odebrecht)، تعلق دارد.

تحقیقات اولیه نشان داد که گروهی از افراد، که به عنوان دولِیروس (doleiros یا دلالان پول سیاه) شناخته می‌شدند، از طریق معاملات غیررسمی و پیچیده، مبالغ هنگفتی را از طریق این پمپ‌بنزین و کارواش انتقال می‌دادند. دولِیروس به‌طور ویژه در انتقال پول برای مقاصد فساد مالی و تأمین مالی کمپین‌های سیاسی درگیر بودند. پلیس متوجه شد که این دلالان با شبکه‌ای از مدیران پتروبراس ارتباط دارند که به‌صورت سازمان‌یافته، قراردادهای بزرگ و پرسود دولتی را در ازای دریافت رشوه به برخی شرکت‌ها اعطا می‌کردند.

این کشف اولیه به زودی منجر به کشف ابعاد گسترده‌تری از فساد شد. پلیس متوجه شد که دلالان پول، تنها بخشی از شبکهٔ عظیم‌تری هستند که در پشت صحنهٔ معاملات تجاری و سیاسی در برزیل فعالیت می‌کند. مدیران شرکت‌های ساختمانی بزرگ و سیاستمداران نیز به‌طور مستقیم از این شبکه سود می‌بردند و رشوه‌هایی که پرداخت می‌شد، به جیب سیاستمداران و احزاب سیاسی سرازیر می‌شد تا قدرت خود را در دولت حفظ کنند و از انتخاب مجدد اطمینان حاصل کنند.

عملیات کارواش از همان آغاز، با کشف یک طرح فساد سیستماتیک در پتروبراس و ارتباط آن با شرکت‌های بزرگ ساختمانی و سیاسیون برجسته، به مسیری فراتر از یک پروندهٔ معمول پول‌شویی هدایت شد. به مرور زمان، مشخص شد که این طرح فساد، نه‌تنها در سطح ملی بلکه در سطح بین‌المللی گسترده شده است و میلیون‌ها دلار رشوه به مقامات و مدیران در کشورهای مختلف آمریکای لاتین و حتی سایر نقاط جهان پرداخت شده است.

این آغاز ساده از یک پمپ‌بنزین و کارواش کوچک، با استفاده از پیگیری‌های هوشمندانهٔ پلیس و همراهی سیستم قضایی، به‌سرعت به یک پروندۀ گستردهٔ بین‌المللی تبدیل شد که پایه‌های قدرت سیاسی و اقتصادی برزیل را به لرزه درآورد و الهام‌بخش روزنامه‌نگاران تحقیقی و نهادهای ضد فساد در سراسر جهان شد.

گسترش تحقیقات و افشای فساد

با پیشرفت تحقیقات در عملیات «کارواش»، ابعاد و پیچیدگی‌های این پرونده به‌طور قابل‌توجهی گسترش یافت. آنچه که به‌عنوان یک پروندهٔ کوچک پول‌شویی در پمپ‌بنزین و کارواش «پستو دا توره» آغاز شده بود، به زودی به شبکه‌ای گسترده از فساد سازمان‌یافته متصل شد که در آن، بزرگترین شرکت‌های ساختمانی و مهندسی برزیل و برخی از برجسته‌ترین سیاستمداران و مقامات دولتی دست داشتند.

همانطور که پیشتر گفته شد، یکی از این شرکت‌ها اودبرشت بود، غول بزرگ ساختمانی که قراردادهای عظیمی با دولت برزیل و سایر کشورهای آمریکای لاتین برای ساخت‌وسازهای زیربنایی، پل‌ها، خطوط لوله و تأسیسات عمومی امضا کرده بود. به‌تدریج مشخص شد که این شرکت و سایر شرکت‌های بزرگ ساختمانی مانند کامارگو کوریا (Camargo Corrêa)، آندراده گوتیرز (Andrade Guterrez) و… در طرحی سازمان‌یافته برای دریافت قراردادهای پرمنفعت دولتی شرکت داشتند. تحقیقات نشان داد که این شرکت‌ها به واسطهٔ پرداخت رشوه به مقامات دولتی و سیاسیون برجسته، از مزایای مالی کلانی بهره‌مند می‌شدند و با این شیوه، مناقصات دولتی را در اختیار خود قرار می‌دادند.

به طور خاص، اودبرشت در این شبکه فساد نقش برجسته‌ای داشت. این شرکت برای مدیریت پرداخت‌های غیرقانونی خود، بخشی ویژه به نام «دپارتمان عملیات ساختارمند» ایجاد کرده بود که وظیفه‌اش رسیدگی به پرداخت رشوه‌ها و انتقال وجوه غیرقانونی به مقامات و سیاستمداران در داخل و خارج از برزیل بود. در تحقیقات مشخص شد که اودبرشت طی ۱۵ سال، حدود ۸۰۰ میلیون دلار رشوه به مقامات مختلف در ۱۲ کشور آمریکای لاتین، از جمله پرو، آرژانتین، کلمبیا، مکزیک و حتی به مقامات کشورهای آفریقایی مانند آنگولا و موزامبیک، پرداخت کرده است.

تأثیرات اقتصادی: رکود و افزایش بیکاری

یکی از اصلی‌ترین پیامدهای اقتصادی عملیات «کارواش»، وارد کردن برزیل به دوره‌ای از رکود اقتصادی بود. شرکت دولتی پتروبراس، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مؤثرترین شرکت‌های برزیل و آمریکای لاتین، درگیر این پرونده بود و همین امر باعث شد که بسیاری از پروژه‌های عمرانی و زیربنایی مرتبط با آن متوقف شوند. تعلیق قراردادها و بررسی‌های دقیق‌تر، به کاهش سرمایه‌گذاری‌ها و توقف پروژه‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله ساخت‌وساز، نفت و انرژی منجر شد.

شرکت‌های بزرگ ساختمانی مانند اودبرشت و کامارگو کوریا، که با پتروبراس و سایر نهادهای دولتی قراردادهای کلان داشتند، به دلیل افشاگری‌های عملیات «کارواش» در پرداخت رشوه به مقامات و اختلاس متهم شدند و مجبور به تعلیق پروژه‌های خود شدند. این توقف پروژه‌ها به افزایش بیکاری و تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارهای وابسته به این شرکت‌ها انجامید. تخمین زده می‌شود که در نتیجهٔ توقف پروژه‌ها و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها، نرخ بیکاری در برزیل دو برابر شد و رکود اقتصادی شدیدی در این کشور حاکم شد. این بحران اقتصادی، نارضایتی عمومی را تشدید کرد و بر روابط بین دولت و مردم تأثیر منفی گذاشت.

پیامدهای سیاسی: استیضاح دیلما روسف و به قدرت رسیدن میشل تمر

تأثیرات سیاسی عملیات «کارواش» نیز به اندازهٔ پیامدهای اقتصادی آن گسترده و عمیق بود. یکی از مهم‌ترین رخدادهای سیاسی مرتبط با این عملیات، استیضاح رئیس‌جمهور دیلما روسف و پایان دوران ریاست‌جمهوری او بود. روسف، که از سال ۲۰۱۱ به عنوان رئیس‌جمهور برزیل در قدرت بود و عضو حزب کارگران (Workers’ Party) محسوب می‌شد، با فشارهای زیادی از سوی مخالفان و حتی برخی از هم‌پیمانان سیاسی خود روبه‌رو شد. او به سوء مدیریت مالی و دستکاری حساب‌های دولتی متهم شد، اما بسیاری معتقد بودند که این استیضاح بهانه‌ای برای تضعیف حزب کارگران و پایان دادن به تحقیقات فساد بود.

با افزایش فشارها و با پیشبرد استیضاح توسط ادواردو کونها (Eduardo Cunha)، رئیس مجلس نمایندگان و یکی از سیاستمداران درگیر در فساد، دیلما روسف در نهایت از سمت خود برکنار شد. در پی برکناری روسف، میشل تمر (Michel Temer)، معاون او و یکی از اعضای حزب جنبش دموکراتیک برزیل، به قدرت رسید. اما جالب آنکه نام خود تمر نیز در تحقیقات عملیات «کارواش» ذکر شده بود و او نیز به فساد مالی متهم بود. با این وجود، او در مدت کوتاه ریاست‌جمهوری خود از مصونیت قانونی برخوردار شد و توانست از پیگرد قضایی موقتاً در امان بماند.

بسیاری از تحلیلگران، استیضاح دیلما روسف را نوعی کودتا از سوی سیاستمداران محافظه‌کار و ائتلافی از مخالفان تلقی کردند که قصد داشتند با تضعیف حزب کارگران و کنترل قدرت، مانع ادامهٔ تحقیقات عملیات «کارواش» شوند. گرچه تمر با ادعای بازگشت به «ثبات» وارد قدرت شد، شواهد نشان داد که دولت او نیز آلوده به فساد و ناکارآمدی بود و این موضوع باعث شد اعتبار سیاسی او به شدت کاهش یابد.

همچنین، لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا (Luiz Inácio Lula)، رئیس‌جمهور محبوب سابق برزیل و رهبر حزب کارگران، یکی از چهره‌های برجسته‌ای بود که در پی افشاگری‌های عملیات «کارواش» به اتهام فساد و دریافت رشوه تحت پیگرد قانونی قرار گرفت. لولا که بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۱ رئیس‌جمهور برزیل بود، به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین سیاستمداران کشور و نماد جنبش‌های کارگری و عدالت اجتماعی شناخته می‌شد. او در دوران ریاست‌جمهوری خود، برنامه‌های گسترده‌ای برای کاهش فقر و توسعۀ اقتصادی به اجرا گذاشت و توجه بسیاری از مردم و طبقه کارگر را به خود جلب کرد. بااین‌حال، در جریان عملیات «کارواش» مشخص شد که او و نزدیکانش در جریان قراردادهای بزرگ دولتی با پتروبراس، رشوه‌های هنگفتی از شرکت‌های پیمانکار دریافت کرده‌اند. این افشاگری‌ها نه‌تنها به دستگیری و محکومیت موقت لولا منجر شد، بلکه به شوکی بزرگ در جامعۀ برزیل تبدیل شد و تصویری دوقطبی از او در افکار عمومی ایجاد کرد؛ تصویری که از یک سو قهرمان حقوق کارگران و از سوی دیگر سیاستمداری آلوده به فساد را نشان می‌داد.

این مجموعه رویدادها، نه‌تنها بی‌اعتمادی عمومی را نسبت به دولت و سیاستمداران افزایش داد، بلکه به دو قطبی شدن جامعۀ برزیل نیز دامن زد. گروهی از مردم برزیل که از طرفداران حزب کارگران بودند، معتقد بودند که برکناری روسف ناعادلانه و سیاسی بوده است، درحالی‌که دیگران از برکناری او به‌عنوان گامی برای مبارزه با فساد حمایت کردند. در نتیجه، عملیات «کارواش» به یکی از بزرگترین تحولات سیاسی و اجتماعی تاریخ برزیل تبدیل شد و باعث شد که سیستم سیاسی این کشور در معرض آزمون‌های دشواری قرار گیرد و بی‌اعتمادی عمیقی در میان مردم ایجاد شود.

واکنش‌های بین‌المللی و گسترش تحقیقات به سایر کشورها

تحقیقات عملیات «کارواش» در کشورهایی مانند پرو و اکوادور به‌سرعت به پرونده‌های فساد در سطح دولتی دامن زد. در پرو، چندین رئیس‌جمهور سابق، از جمله الخاندرو تولدو (Alejandro Toledo) و آلن گارسیا (Alan García)، به دریافت رشوه‌های کلان از شرکت اودبرشت متهم شدند. در پی این تحقیقات، الخاندرو تولدو تحت تعقیب قضایی قرار گرفت و آلن گارسیا، در یک حادثهٔ جنجالی، پیش از آنکه پلیس برای دستگیری او برسد، دست به خودکشی زد. این اتفاقات باعث شد که افکار عمومی و رسانه‌ها در پرو و سایر کشورهای آمریکای لاتین به فساد سیاسی حساسیت بیشتری پیدا کنند.

نقش روزنامه‌نگاران تحقیقی در افشای فساد

عملیات «کارواش» نمونه‌ای روشن از قدرت و اهمیت روزنامه‌نگاری تحقیقی در افشای فساد سازمان‌یافته و مبارزه با بی‌عدالتی است. روزنامه‌نگاران مستقل در این پرونده، به‌عنوان چشمان بیدار جامعه، نقشی اساسی ایفا کردند و از افشای شبکه‌های پیچیده‌ای از فساد و رشوه‌گیری که سیاستمداران و مقامات بلندپایه را به خود آلوده کرده بود، دست برنداشتند.

روزنامۀ آنلاین IDL-Reporteros که توسط گوستاوو گوریتی (Gustavo Gorriti) در پرو رهبری می‌شود، یکی از نخستین رسانه‌های تحقیقی بود که به‌صورت جدی در پی کشف و افشای ابعاد گستردهٔ فساد در پروندهٔ «کارواش» برآمد. گوریتی و تیم کوچک او در پرو، اولین گروه از روزنامه‌نگارانی بودند که تحقیقات خود را به شکلی گسترده‌تر با سایر کشورهای آمریکای لاتین هماهنگ کردند. IDL-Reporteros با همکاری روزنامه‌نگاران کشورهای دیگر توانست ابعاد منطقه‌ای این فساد را آشکار سازد و جزئیات مهمی از پرداخت رشوه‌های اودبرشت به مقامات بلندپایه در کشورهای مختلف را افشا کند.

Investiga Lava Jato شبکه‌ای دیگر است که توسط میلاگروس سالازار (Milagros Salazar)، روزنامه‌نگار تحقیقی اهل پرو، و فلاویو فررا (Flávio Ferreira) از برزیل ایجاد شد. این شبکه، به‌طور سازمان‌یافته‌تری در پی کشف و افشای ابعاد فراملی فساد سازمان‌یافته در آمریکای لاتین است و پروژه‌های تحقیقی بلندمدتی را به اجرا می‌گذارد. Investiga Lava Jato موفق شد با جمع‌آوری مدارک و شواهد گسترده، به بررسی دقیق‌تر قراردادهای مشکوک و منابع مالی مبهم در کشورهای مختلف بپردازد و نتایج خود را در قالب گزارش‌های مشترک منتشر کند.

پیامدهای اجتماعی و تغییرات در افکار عمومی

عملیات «کارواش» تحولی بزرگ در افکار عمومی برزیل و سایر کشورهای آمریکای لاتین به وجود آورد و مردم را به عمق فساد سیستماتیک و نهادینه در دولت‌ها و دستگاه‌های دولتی آگاه ساخت. افشاگری‌های پی‌درپی و دستگیری مقامات بلندپایه، سبب افزایش حساسیت مردم نسبت به فساد شد و آنان را به شرکت در اعتراضات و تظاهرات عمومی ترغیب کرد.

در پی افشای این پرونده، بسیاری از مردم دیگر به وعده‌های سیاسیون اعتماد نداشتند و انتظارات جامعه از مقامات دولتی برای شفافیت و پاسخگویی به‌طور محسوسی افزایش یافت. در برزیل و سایر کشورهای درگیر، درخواست‌های مردمی برای اصلاحات ساختاری و ایجاد مکانیزم‌های ضد فساد به یک گفتمان عمومی تبدیل شد. این تغییرات در نگرش عمومی، زمینه‌ساز تقویت جامعهٔ مدنی و رشد نهادهای مستقل ضد فساد شد. مردم نسبت به قدرت رسانه‌های آزاد و نقش آن‌ها در کشف و افشای حقایق آگاه‌تر شدند و به اهمیت نقش روزنامه‌نگاران تحقیقی در حفاظت از منافع عمومی پی بردند.

منابع

[۱] Lobo-Guerrero, C. (2019, August 14). How Lava Jato Brought Together Latin America’s Investigative Journalists. Global Investigative Journalism Network. https://gijn.org/stories/how-lava-jato-brought-together-latin-americas-investigative-journalists/

[۲] Pohlmann, M., & Valarini, E. (2019, December). Organizational crime and corruption in Brazil a case study of the “Operation Carwash” court records. International Journal of Law, Crime and Justice, 59(100340). https://doi.org/10.1016/j.ijlcj.2019.100340

[۳] Sotero, P. (2024, October 5). Petrobras scandal | Summary, Explanation, & Operation Car Wash. Britannica. Retrieved November 10, 2024, from https://www.britannica.com/event/Petrobras-scandal

[۴] Watts, J. (2017, June 1). Operation Car Wash: Is this the biggest corruption scandal in history? | Brazil. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2017/jun/01/brazil-operation-car-wash-is-this-the-biggest-corruption-scandal-in-history