محمد قاسمی، دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه تهران :روزنامهنگاری توسعه یکی از مولفههای حیاتی در فرآیند تحول و پیشرفت کشورها محسوب میشود. این شاخه از روزنامهنگاری با هدف بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، به تحلیل و گزارش اخبار و مطالبی متنوع میپردازد که به عنوان محرکها و موتورهای توسعه شناخته می شود. در این راستا، روزنامهنگاری توسعه در ایران می تواند از طریق ارائه اطلاعات به شیوه دقیق و تحلیلی، و همچنین پرداختن به چالشها و فرصتهای موجود، نقش مهمی در جهت پیشرفت کشور ایفا کند.اما در این زمینه با کاستی هایی روبه رو بوده است.
روزنامهنگاری توسعه به رابطه رسانههای خبری مستقل و حکومت اشاره دارد که در آن روزنامه نگاران ارزیابی و تفسیر انتقادی از برنامه ها و طرح های دولت ارائه می کنند. مهمترین وظیفه روزنامهنگاران توسعه، تحلیل دقیق و ارائه اطلاعات صحیح به جامعه است تا افراد بتوانند تصمیمات بهتری در زمینههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را اتخاذ کنند. همچنین، این نوع از روزنامهنگاری با رصد و گزارش اقدامات موفق یا ناکام در زمینه توسعه به جامعه کمک میکند تا از تجارب گذشته استفاده کرده و به سوی آیندهای روشنتر حرکت نماید. در واقع جریان مطبوعات می تواند در بزنگاههای تاریخی نقش ویژه ای را بازی، و جنبشهای اجتماعی را هدایت نماید.
امروزه در دنیا با گسترش شبکه ارتباطات جهانی و شکل گیری جامعه شبکه ای، روزنامه نگاری توسعه جایگاه ویژه ای پیدا کرده و بر اهمیت آن روز به روز افزوده می گردد. با این وجود، در حال حاضر در ایران، مشکلاتی متعدد در زمینه روزنامهنگاری توسعه وجود دارد که میتواند بر توانایی رسانهها در تعامل با جامعه و حکومت تأثیرگذار باشد. در این راستا، روزنامهنگاران با پوشش اخبار و اطلاعرسانی صحیح میتوانند به شکل قابلتوجهی در شناخت، تحلیل و پویایی فرآیندهای توسعه کمک کنند. در واقع توسعه، بدون مطبوعات آزاد رخ نمیدهد و بر عکس آنجایی که آزادی بیان نباشد، فساد رشدی تصاعدی مییابد. بنابراین تهدید و محدود کردن مطبوعات نهتنها، باعث رکود آنها می شود بلکه زمینه فساد، فقر و نابرابری را در جامعه فراهم می کنند. در واقع مطبوعات نیز با اقدامات صحیح و انتشار به موقع اخبار و رویدادها، می توانند جلو بسیاری از سوء استفاده ها و اسراف کاریها را بگیرند. بنابراین، بررسی عمیقتر و اجرای سیاستهایی مناسب در جهت پشتیبانی از روزنامهنگاری توسعه امری ضروری می باشد.
در تاریخ مطبوعات ایران به ندرت به دورانی بر می خوریم که نهادهای مطبوعاتی توانسته باشند از نظر اقتصادی به تعادل رسیده و دخل و خرج خود را صرفاً باتجارت خبر به مثابه اساسی ترین عامل در شکل گیری ژورنالیسم حرفه ای امکان پذیر سازند. میدانیم در هر واحد تولیدی و از جمله در سازمان مطبوعاتی، استقلال اقتصادی و مالی مهمترین عامل تحرک تکامل پویایی و پیشرفت به شمار می آید.
همچنین در حوزه روزنامهنگاری توسعه در ایران، مواجهه با چالشهای گوناگونی ممکن است توانایی رسانهها را در تأثیرگذاری بر فرآیندهای توسعه کاهش دهد. یکی از این چالشها، محدودیتهای قانونی و سیاستی است که بر روی حقوق رسانهها و روزنامهنگاران تعیین شده و میتواند منجر به محدودیت در انتخاب موضوعات و انتشار اطلاعات مستقل گردد. این فشارها ممکن است از سوی مقامات دولتی و نهادهای اجتماعی به رسانهها و روزنامهنگاران وارد شده، و در تحلیل و گزارش مسائل توسعه محدودیتهایی را اعمال نمایند.
مشکلات اقتصادی نیز از دیگر چالشها در این زمینه می باشد این عوامل ممکن است منابع مالی رسانهها را کاهش داده و توجه آنها را به مسائل توسعه کمتر کنند، که این موضوع میتواند به کاهش تنوع و شفافیت گزارشها منجر شود. بحرانهای اقتصادی، نوسانات قیمتها و مسائل اجتماعی نیز ممکن است توجه رسانهها را از مسائل توسعه به سمت چالشهای فوریتر جلب نماید. همچنین، کمبود منابع مالی و توانمندیهای محدود رسانهها میتواند به تعدیل کیفیت گزارشها و تحقیقات روزنامهنگاری توسعه بیانجامد.
بخش دیگری از مشکلات را میتوان مشکلات عمومی تری در حوزه روزنامه نگاری دانست، که روزنامه نگاری توسعه نیز با آن روبروست. فضای سیاست زده رسانه ای و افراط در پرداختن به مسائل سیاسی که به افراط در سیاسی پنداری مسائل و بزرگ نمایی یا کوچک نمایی های نابجا منجر می شود. در واقع شاید مناسبترین راهکار برای حفظ موجودیت روزنامهها و نشریات مکتوب این است که مردم به خواندن و خرید آن ترغیب شوند اما بیمیلی مردم به روزنامه و به طور کلی مطالعه، امروزه به یک معضل تبدیل شده است. از طرفی مردم حق دارند روزنامه و مطبوعات را نخوانند. در واقع وقتی به نشریات نگاه می کنیم می بینیم که دیگر رنگ و بوی اجتماع را ندارند. فاقد رویکرد انتقادی هستند و بیشتر باری به هر جهت منتشر میشوند. در چنین وضعیتی که رسانهها، صدای مردم نباشند، مردم هم رغبتی به آنان نشان نمیدهند. از سوی دیگر، مطبوعات با معضل شبکههای اجتماعی هم روبهرو هستند. آنها سرعتی بسیار فراتر از رسانههای مکتوب در انتقال اخبار دارند، جذابترند و همیشه بهصورت رایگان در دسترس می باشند. بنابراین با حضور شبکههای مجازی؛ کار مطبوعات مکتوب و رسانههای الکترونیکی دو چند صد سختتر و رقابت بیشتر می شود که در نتیجه آن شکست مطبوعات و همان بیاقبالی عمومی را به دنبال دارد.
گذار مطبوعات مکتوب به رسانههای الکترونیکی یک گذار منطقی بود، مثل دیگر گذارهای بشر به جهان پیشرفتهتر. به هر صورت سرعت انتقال خبر همزمان با سرعت رشد بشر رخ داده است؛ اما گذار انسان به شبکههای اجتماعی تمام دستاوردهای تمدنی را به چالش کشیده است. امروزه مخاطبان از طریق وسایل ارتباطی متعدد به سرعت از رویداد های خبری مطلع می شوند ولی پیوسته در جستجو اطلاعات و جزییات بیشتر آن هستند، به همین دلیل کارکرد مطبوعات امروز به جای اطلاع رسانی بیشتر باید به سمت تشریح و تفسیر حرکت کند.
با توجه به منابع غنی در اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و زیستمحیط ایران، روزنامهنگاران میتوانند با تحلیل و گزارش در این زمینهها، به تعمیق فهم جامعه ایرانی بپردازند و به تقویت پیشرفت کشور کمک کنند. در واقع نیاز به اطلاعات کیفی و تحلیلهای عمیق در جامعه، این امکان را به آنها میدهد که به مسائل توسعهای معطوف شده و آنها را بررسی نمایند. تقاضای بیشتر برای تحلیل و تفسیر عمیق مسائل توسعه، روزنامهنگاران را تشویق میکند تا با ارتقاء توانمندیهای تحلیلی خود، به نیازهای جامعه پاسخ دهند. همچنین، فعالیت در زمینههای بینالمللی به روزنامهنگاران فرصتی برای ارتباط بیشتر با جریانهای بینالمللی و تبادل اطلاعات ارائه میدهد. به کارگیری نیرو های متخصص و حرکت به سوی حرفه ای گرایی نیز از پیش شرط های روزنامه نگاری توسعه در ایران می باشد.
همچنین روزنامه نگاری توسعه نیازمند انجمن صنفی قوی برای احیای حقوق روزنامه نگاران و آموزش آنها و ایجاد شرایط مناسب روزنامه نگاری برای پیشرفت است. علاوه بر این روزنامه نگاری توسعه نیازمند رشد مالکیت خصوصی و تجاری شدن رسانه ها می باشد اما منظور از رشد، سوداگرایی روزنامه نگاری نیست. تا زمانی که رقابت بین مطبوعات برای حفظ شمارگان وجود ندارد و برخی از مطبوعات نیز دغدغه رقیب نداشته باشند و به کمک یارانه دولتی امرار معاش کنند، نمی توان مفهوم روزنامه نگاری توسعه را بهتر درک کرد. بنابراین، تصویب قانون حمایت از روزنامهنگاران توسط مجلس شورای اسلامی میتواند در تقویت روزنامهنگاری توسعه بسیار راهگشا باشد.
