فائزه اعتمادگلستانی/ سواد رسانه ای مجموعه ای از چشم انداز هاست که ما فعالانه به کار می بریم تا خودمان را در معرض رسانه های جمعی قرار دهیم و معنای پیام هایی را که آن ها مواجه می شویم، پردازش و تفسیر کنیم. در این مسیر می باسیت چشم انداز
نگاهمان را درباره چستی یک اثر رسانه ای گسترش دهیم. در عصر ارتباطات، دستیابی به مخاطبان و اثرگذاری بر آنان، از اهداف دست اندرکاران رسانه های مختلف است. یکی از مهم ترین عناصر ارتباط با مخاطب، اثری است که رسانه بر او می گذارد .
اثر رسانه ها حتی کودکانی که از دنیا بی خبر هستند را با خود همراه کرده و آنان را وادار با تقلید می کند. آگاهی از این اثرات و به طورکلی آگاهی از سازوکار اثرگذاری رسانه ها، ما را توانمند می سازد تا بر آن ها کنترل داشته باشیم. برای رسیدن به این هدف مهم می بایست درباره گستره وسیع اثرات آنان آگاهی یافت.
اندیشمندان اثرات رسانه ها را در الگوهای گوناگون تقسیم بندی، تحلیل و تبیین می کنند. جیمز پاتر در کتاب سواد رسانه ای در یک الگوی چهاربعدی )زمان، ارزش، قصدمندی و گونه اثرات( اثرات رسانه ها از بع د زمانی به اثرات آنی و بلندمدت تقسیم می شوند.
اثرات آنی در همان زمان مواجهه چیزی را در درون افراد تغییر می دهد. در حالیکه اثرات بلندمدت پس از مواجه های مکرر بروز کرده و تغییراتی را بوجود می آورند. در همین الگو اثرات دارای بعد ارزشی نیز می باشند. و اما این که ارزش چیزی مثبت است یا منفی بسته به ارزش های شخص یا جامعه است. یعنی اگر اثری ارزش های جامعه را فرد را تقویت کند مثب تلقی شده و اگر این ارزش ها را مورد تهدید قرار دهد، منفی تلقی می گردد. بعد دیگر این چارچوب در تحلیل اثرات رسانه ها نیز قصدمندی اثرات گفته می شود. در حقیقت اثرات می تواند قصدمند یا ناخواسته باشند. یعنی این که ما با قصد مشخصی خود را در معرض اثرات رسانه ها قرار می دهیم)مانند آموزش دیدن از طریق رسانه ها( یا اینکه ما در مواجه با اثراتی قرار گرفته ایم که دنبال آن نبوده ایم و احتمالا هرگز متوجه آن ها نمی شویم تا زمانی که کسی ما را اثرات آن را نشان بدهد)مانند اعتیاد اینترنتی در پی مصرف بیش از حد پلتفرم های آنلاین(. البته حالت دیگری هم وجود دارد که حتی وقتی یک اثر را تجربه می کنیم، ممکن است هم زمان تحت تاثیرات ناخواسته هم قرار بگیریم. اما بعد چهارم این مدل تحلیل به گونه شناسی اثرات رسانه ها می پردازد و انواع گونه های اثرات را اثر گونه شناختی، اثر گونه عاطفی، اثرگونه باوری، اثر گونه نگرشی و اثر گونه فیزیولوژیکی معرفی می کند. ما در این نوشتار به دنبال بررسی گونه های اثرات هستیم و از آنجایی که بیشتر نگرانی ها درباره رسانه ها روی “رفتار” افراد متمرکز
شده است؛ قصد داریم تمرکز خود را به فراتر از اثرات رفتاری ببریم و آثار شناختی و فیزیولوژیک رسانه ای را در افراد را مورد توجه قرار دهیم.
اثرات شناختی
نظریه مشهوری درباره رسانه ها وجود دارد که معتقداست رسانه ها می توانند با کاشتن ایده ها و اطلاعات در ذهن ما، بر آنچه که می دانیم اثربگذارند. جرج گربنر در نظریه کاشت بر رو شهایی تمرکز دارد که از طریق آن رویارویی گسترده و مکرر با رسان هها در طی زمان به تدریج دیدگاه ما را در مورد دنیا و واقعیت اجتماعی شکل میدهد. براساس این نظریه هرچه بیشتر با این رسانهها ارتباط برقرار کنیم، دیدگاه ما به جهان به دیدگاه رسانهها شبیهتر خواهد بود . ما در کودکی با مشاهده مدل های نقشی پدر و مادر، خواهر و برادر بزرگ تر، دوستان و… چیزهای زیادی درباره جهان یاد می گیریم. مشاهده این مدل های نقشی اطلاعات زیادی درباره جهان به ما می دهند. رسانه ها جمعی شمار زیادی از مدل ها و کنش ها را عرضه می کنند و کودکان ممکن است از این مدل ها و کنش ها یادبگیرند. و با توجه به زمان زیادی که کودکان صرف رسانه ها می کنند، مدل های وساطت شده تصویری) مخصوصا فیلم( اثرزیادی بر یادگیری درباره موقعیت اجتماعی دارند. با گذشت زمان و در بزرگ سالی نیز توجه دقیقی به مدل های اجتماعی داریم، لاکن وقتی که آن ها را در زندگی حقیقی نمی یابیم در رسانه ها جست و جو می کنیم.
برجسته سازی نیز یکی دیگر از کارکردهای رسانه هاست که می توان به عنوان یک اثررسانه ای نیز در نظر گرفت. این اصطلاح در نظریه های علوم ارتباطات “قدرت رسانه های خبری برای جهت دهی به نگرانی های ما در مورد برخی مسائل” تعریف شده است. این شکل از تأثیر نیز، به طور عمده به حوزه شناختی مربوط می شود. رسانه های خبری به ما می گویند درباره چه چیزی فکر کنیم.
اثرات فیزیولوژیک
دستگاه عصب خودمختار بخشی ا ز دستگاه اعصاب پیرامونی است که ماهیچگان و غدد را تأمین کرده و بر روی عملکرد اعضای داخلی اثرگذار است. دستگاه اعصاب خودمختار، سامانه کنترلی است که عمدتاً به صورت غیرارادی عمل کرده و اعمال بدن را چون میزان تپش قلب ، گوارش، سرعت تنفس، مردمک چشم، ادرار و برانگیختگی جنسی را نیز تنظیم میکن. این دستگاه، سازوکار اصلی در کنترل پاسخ جنگ یا گریز است. رسانه ها می توانند در این سامانه خودکار بدنی نفوذ کرده و اثرات فیزیولوژیک به وجود بیاورند. شاید بتوان گفت رسانه ها به طور مستقیم و غیر مستقیم تاثیرات شیمیایی گوناگونی در بدن می گذارند و تغییراتی در کارکرد طبیعی اعضای بدن ایجاد کنند. مثل زمانی که با تابش نور زیاد، مردمک چشم تنگ می شود و چشم به صورت خودکار بسته می شود. البته این ما هستیم که انتخاب می کنیم همچنان در معرض این تابش شدید نور بمانیم یا سربرگردانیم! دیدن فیلم های ترسناک نیز چنین اتفاقاتی را در سیستم تنفسی، عروق و یا میزان تپش قلب انسان رقم می زنند. شاید هم بمرور زبان بدن از حالت جنگیدن با موقعیت استرسی خارج شده و به حالت گریز در می آید و تپش های قلب حتی با دیدن صحنه های خیلی وحشتناک نیز تغیری نمی کند. مطالعات اندیشمندان همچنین به تغییرات شیمیایی دیگری اشاره کرده اند که با ترشحات هورمونی در مغز انسان واکنش هایی را در بدن همچون بهم ریختگی و یا تغییر الگوی خواب افراد ایجاد می کند.
در یک پژوهش مروری با عنوان “اثرات رسانه ها بر فیزیولوژی انسان” پژوهشگران با جمع آوری و تحلیل داده های موجود در مطالعات قبلی، به بررسی تأثیر رسانه ها بر عوامل فیزیولوژیک از جمله ضربان قلب، فشار خون، سطح استرس و هورمون ها پرداختند.
نتایج نشان داده است که استفاده چندان از رسانه های الکترونیک )مثل تلفن همراه و تلوزیون( باعث افزایش ضربان قلب و فشار خون در افراد شده است. علاوه بر این، نتایج مطالعات حاکی از این بود که رسانه ها ممکن است به عامل تغذیه نامطلوب )مثل مصرف بیش از حد غذا و نوشیدنی های ناسالم( و کاهش فعالیت بدنی منجر شوند. در نهایت، مقاله به اهمیت اطلاع رسانی صحیح درباره استفاده صحیح از رسانه ها و تأثیرات آن بر فیزیولوژی انسان تأکید می کند .
کال نیوپورت، نویسنده کتاب مینیمالیسم دیجیتال نیز در کتاب خودش تلاش کرده است تا مصرف اینترنت در افراد را به مصرف مخدرها تشبیه کند که بر فیزیولوژی افراد تاثیر می گذارد. البته او نیز معتقد است که مخاطبان رسانه ها با آگاهی از سازو کار اقتصادی صنایع رسانه ای می توانند از این آسیب در امان بمانند.
او چک کردن مدوام شبکه های اجتماعی یا بروز کردن صفحات آن را یک ” تیک عصبی” می داند که پیوستگی زمانه را از بین می برد و آن را تکه تکه می کند وی همچنین علت این مشکل را این گونه بیان می دارد: مشکل این فعالیت های دائمی جزئیات هر یک از آن ها نیست، مشکل این حقیقت است که از کنترل ما خارج اند. تعداد کمی از کاربران واقعا تمایل دارند زمان زیادی آنلاین باشند، اما این ابزارها روش های خاص خودشان را برای ایجاد اعتیاد به مصرف دارند.
منابع:
تلخیص از : سواد رسانه ای، دبلیو جیمز پات ر، ترجمه احسان شاه قاسمی، نشر جهاد دانشگاه ی
مینیمالسیم دیجیتال، کال نیوپورت، ترجمه سمانه پرهیزکاری، نشر ملیکان
Smith, J., & Johnson, A. (2020). The Effects of Media on Physiology: A Systematic Review. Journal of Health and Media Studies, 15(2), 78-92.
